Page 1
1 १
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
घटक रचना :
१.० उि य े
१.१ तावना
१.२ सॉ ेिटसप ूव काळातील िनसग वादी/ िव ो प ीवादी त व
१.२.१ थेलीस
१.२.२ ॲनॅि झम ँडर
१.२.३ ॲनॅि झिमिनज
१.३ प रवत नाची (बदलाची सम या )
१.३.१ पाम नायिडज
१.३.२ हेरॅि लटस
१.४ डेमॉि टस
१.५ सोिफ ट – ोटॅगोरास
१.६ सारांश
१.७ िव ापीठीय दीघ री
१.० उि य े
१) सॉ ेिटस काळातील िनसग वादी त व ा ंचा अ यास करण े.
२) थेलीस, ॲनॅि झम ँडर व ॲनॅि झिमिनज या ं या िवचारा ंचा अ यास करण े.
३) प रवत नाची सम य ेम ये पाम नायिडज व ह ेरॅि लटस या ंची भूिमका पाहण े.
४) डेमॉि टस या अण ुवादाचा अ यास करण े.
५) ोटॅगोरास या या त व ानाचा अ यास करण े.
munotes.in
Page 2
पा ा य त व ान
2 १.१ तावना
भारतीय आिण पा ा य िवचारव ंतांनी ीका ं या त व ानाचा वारसा वीकारला आह े.
िव हणज े काय ? िव िच िनिम ती कशी झाली ? िव ाच े व प कस े आहे ? अंितम
स त ू काय आह े ? जगाच े कारण काय असाव े ? या जगताच े अंितम स य काय आह े ?
या िविवध ा ंची उ र े शोध याचा य न पा ा य व भारतीय त व ानात क ेला गेला.
पा ा य त व ानातील सॉ ेिटसप ूव काळात ाचीन ीसम य े िव मीमा ंसा करणार े
िनसग वादी त व होऊन ग ेले. थेलीस, ॲनॅि झम ँडर व ॲनॉि झिमिनज हे
िव मीमा ंसक त व होत े. ते आयोिनयन स ं दायातील त विच ंतक हण ूनही ओळखल े
जातात . ाचीन ीक शहरा ंपैक मायल ेटस नावाच े ीक नगररा य हो ते, ते शहर
आयोिनयन वसाहतीचाच एक भाग होत े. आयोिनयन त व ानाच े मायल ेटस शहरात
राहणार े हे आयोिनयन त व होत े. यानं ‘मॉयल ेिशयन ’ त व हण ूनही ओळखल े जाते.
मायल ेिशयन ह े समु ा या िकना यावर राहत अस यान े समु ावर होणा या पाणी व हवा
सतत बदला ंचा यां या मनावर खोल प रणाम झाल ेला आह े. यांना दोन गो ी प पण े
तीत झाल े या हो या . १) िनसगा त होणा या सव िविश बदला ंना आधारभ ूत असल ेले
सतत एकच व पाच े असंरे िव यापी य आह े. २) चालामान व गितमान य ह ेच
ाणत व िक ंवा जीवन आह े. या िव मीमा ंसकांना एकाचा सोडवायचा होता तो
हणज े हे िव यापी य कोणत े आहे ? कोणत े य सतत चालामान वा गितमान हण ून
ते ाणमय होत े ? कोणत े य सतत चालामान व गितमान हण ून ते ाणमय होत े ? या
ांना या ंनी वेगवेगळी उ र े िदली . थेलीसन े ‘पाणी’ हेच या जगाच े मूळ कारण असाव े
असे मानल े. ॲनॅि झम ँडरने पाणी ह े य अस ून यास मया दा आह े. िव त े तर अगाध
आहे. िव ाच े उपादान कारण एकच अस ून ते अ य व अमया द असाव े. अथा त
अनंत व प असल े पािहज े. ॲनॉि झिमिनजन े िव ाच े उपादान कारण जल वा पाणी
नसून ते वायू होय असा िन कष काढला .
त व ानातील एक मह वाची सम या हणज े प रवत नाची सम या होय . जगातील सव
काही प रवत नशील वा अिन य आह े. या जगात कायमी वा शा त व पाच े िन य अस े
काही नाही . कोणतीही व त ू थायी व पाची नस ून या सव व तू सतत बदलत
असतात . याव न हेरॅि लटसन े असा िवचार मा ंडला क िव ातील वा जगातील
सव काही प रवत नशील वा अिन य आह े. या िव ा या वा जगा या म ुळाशी िन य व
शा त व पाच े अ से काहीही नाही . तो मूलत व वाही वा सतत बदलणार े मानतो .
पाम नायिडज हा शा त वादी व एकत ववादी ीक त विच ंतक होता . तो एिलआ शहराचा
रिहवाशी अस यान े या या व ैचा रक भ ूिमकेला एिलआिटक त विच ंतन अस े हणतात .
पाम नायिडजन े हेरॅि लटस या प रवत नाला िवरोध क न या िव ाची रचना
सु यवि थत , सुसू व िनयमब अस ून या या म ुळाशी एकाचा त व आह े आिण त े त व
हणज े ई र होय . याने एकत ववाद व एक े रवादाचा सतत प ुर कार क ेला.
इ.स.५ या शतकातील पा ा य ीक त व ाना या इितहासात सोिफ ट हा
िवचारव ंताचा वग िनमा ण झाला . सोिफ ट हणज े शहाणा माण ूस होय . यांचे काय िश ण munotes.in
Page 3
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
3 दे याचे होते. सोिफ टा ंनी लोकशाहीत लोका ंवर भाव पाड यास उ म व ृ व हवे
हणून व ृ वावर भर िदला . सोिफ ट ह े त व ान , डाशा , का य, संगीत, कला
इितहास , गिणत इ यादी िवषया ंचे लोका ंना िश ण द ेत होत े. सोिफ टा ंनी ानदानाची
कला जोपासली . यांनी क ेवळ त व ान वा ानमीमा ंसाच सा ंिगतली नाही तर
नीितशा ाच ेही िवव ेचन क ेले. “मानव हा सव गो चा मापद ंड आह े. (Man is the
measure of all things ) मानव सव गो चा क िबंदू आहे हे मान याकड े यांची व ृ ी
होती. ते ते ानदा ते व लोकिश क होत े. ॲिसमॅकस, गॉरिजआस व मोट ॅगोरस ह े
सोिफ ट िवचारव ंत हण ून ओळखल े जातात . यां या ानमीमा ंसेिवषयीच े िववेचन
आपण श ेवटी करणार आहोत .
१.२ सॉ ेिटसप ूव काळातील िनसग वादी/ िव ो प ीवादी त व
इ.स.पूव सहा या शतकात ीक त व ा नाचा ार ंभ झाला . या िव ाची िनिम ती कशी
झाली ? या जगताच े व प कस े आहे ? हे जगत (िव ) कोणी िनमा ण केले ? या ा ंना
वै ािनक ि न े यु र द े याचा थम सॉ ेिटसप ूव काळातील त व ा ंनी केला. या
काळाप ूव अन ेक पौरािणक द ंतकथा ंचा, िव मीमा ंसकांचा आिण धम शा ा ं या
का या ंचा अ यास क ेला जात अस े. ते का य आिण धमर हण ून याकड े पहात असत .
त व ान हण ून न ह े. ीक पा ा य त व ानाच े ढोबळमानान े तीन कालख ंड पडतात .
१) सॉ ेिटसप ूव कालख ंड :
हा पिहला कालख ंड ढोबळमानान े सॉ ेिटसप ूव त व ानाचा हण ून ओळखला जातो .
याम य े सोिफ ट या िवचारव ंताचा अ ंतभा व न होता हा कालख ंड ीक त व ानाचा उगम
हणून ओळखला जातो . या कालख ंडात थेलीस, ॲनॅि झम ँडर ॲनॉि झिमिनज ,
पाम नायिडज , हेरॅि लटस इ . त व ाचा अ ंतभा व आह े.
२) सोिफ टांचा कालख ंड :
हा कालख ंड सोिफ टापास ून ते ॲ र टॉ टल पय त या िवचारा ंचा कालख ंड होय , क
यात सॉ ेिटस, लेटो व ॲ र टॉ टल या ंचा समाव ेश अस ून ीक त व ानाची
प रप वता यात िदस ून येते.
३) ॲ र टॉ टलो र कालख ंड :
हा कालख ंड ॲ र टॉ टल या त व ाना नंतरचा अस ून, बौि क िवचारा ंचा झाल े या
हासाचा हा कालख ंड होय .
आरंभी या काळातील ीक त व ान ह े नैसिग क त व ान हण ून ओळखल े जात अस े.
यांचे ल य िनसगा कडे असे. िनसगा त होणा या सव िविश बदला ंना आधारभ ूत
असल ेले सतत एकाच व पा चे असणार े िव यापी य आह े. या नैसिग क कालख ंडात
त व ा िनसगा िवषयी ाम ु यान े दोन वतं सम य ेवर िवचार करीत असत . पिहली
सम या हणज े य या सम य ेवर िवचार करीत या जगातील म ुलभूत य कोणत े ? munotes.in
Page 4
पा ा य त व ान
4 आिण द ुसरी सम या हणज े प रवत नाची सम या होय . या िव ा या म ुळाशी िन य व
शा त व पाच े असे काहीही नस ून अंितम स ा ही ि या व पाची अस ून ती वाही
वा प रवत नशील असत े. असा िवचार ह ेरॅि लटसन े मांडला. तर पिह या सम य ेचा
िवचार हा ॲनॅि झम ँडर ॲनॉि झिमिनज या ंनी मा ंडला. एकूणच िव िनिम तीिवषयीच े
िभ न िभ न ि कोन सॉ ेिटसप ूव कालख ंडात होऊन ग ेले या थ ेलीस, ॲनॅि झम ँडर
ॲनॉि झिमिनज , पाम नायिडज व हेरॅि लटस या ंनी मांडले. सव त व िव मीमा ंसावादी
होते.
१.२.१ थेलीस (Thales ) ि .पूव ६२४ ते ५२६
थेलीस, ॲनॅि झम ँडर व ॲनॉि झिमिनज ह े सॉ ेिटसप ूव कालख ंडातील आयोिनयन
त व होत े. मायल ेटस या ीक शहरात जगातील पिहला िनसग वादी व िव ाची मीमा ंसा
करणारा िस द त वव े ा थ ेलीस राहात होता . तो मायल ेिशयन िकंवा आयोिनयन
त व हण ून ओळखला जातो . तो वै ािनक शा ीय ि ने िवचार करणारा होता .
अनेक शा याला अवगत होती . थेलीस हा स ू म िनरी क होता . तो या िव ातील
ता यांचे िनरी ण करीत अस े. इ.स.पू. ५८५ साली स ूय हणाच े भिव यकथनही यान े
केले होते.
थेलीस हा सम ु ा या काठी एकदा पह डला असता ंनाच याला या सभो वताल या जगाचा
पसारा बघ ून या या मानत उ वला What is all this हे जग कशाच े बनल ेले
आहे ? या जगाच े उ पादन कारण कोणत े असाव े ? जसे माती या भा ंड्याचे उपादान
कारण मातीच असत े. तसे या जगाच े उपादान कारण काय असाव े ? या जगाच े उपादान
कारण एकच असाव े असा अ ंदाज यान े केला. तो सम ु ा या बाज ूला िमल ेटस नगरात
राहत होता . याने अनेकदा स ूया या उ हाम ुळे पा याची वाफ होत े अ से पािहल े होते.
कडा या या थ ंडीत याच पा याच े घनीभवन होऊन बफ होते. एकच य तीन पात
जसे पाणी वाही पात , वाफ वाय ु पात तर बफ घन पात िदस ून येते. तसेच पाणी
(जल) हे सवा ना आव यक अस ून सम जीवस ृ ी पा यावर अवल ंबून असत े. पृ वी
सपाट अस ून ती पा यावर तर ंगते असा समजही याकाळी होता . हणून यान े तक
(अंदाज) केला क ‘पाणी’ हेच या िव ाच े उपादान कारण असल े पािहज े. अथा त संपूण
िव ा या म ुळाशी पाणी ह े मूल य असाव े असे तािक क व पाच े त विच ंतन यान े केले.
या या मत े सव व त ुंचे मूल य पाणी अस ून या िव ातील सव व त ूंची उ प ी
जलापास ून झाल ेली अस ून सव व तूंची प रसमा ी श ेवटी जलातच होत असत े. पृ वी ही
सपाट अस ून ती पा यावर तर ंगते आह े. थेलीसची ि व िवचारसरणी ही अिनब ध
वैरक पना करणा या पौरािणक क पना ंवर आधारल े या व धािम क उपप ी लोका ंह न
वेगळी होती . याने अितन ैसिग क घटना ंचे िववरण न करता न ैसिग क शि या आधारान े
या िव ाची उ प ी मांड याचा य न क ेला पाणी ह ेच या िव ाच े आदीकरण िक ंवा
उपादान कारण असल े पािहज े. असा िवचार मा ंडून िव ातील सव व त ुंचे यातच
ि थ य ंतरे होऊन िनमा ण झाल े असल े पािहज े. अशी या ंची धारणा होती . पाणी ह े या
िव ाच े मूल य असल े पािहज े. ा कार या या या िवचारला फारस े नसल े तरी या munotes.in
Page 5
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
5 िव ाच े उपादानकारण कोण या तरी िन य , प रवत नीय अिवकारी यात असल े पािहज े.
या जगातील सव मया िदत व िवकारी पदाथ या एका म ूल यात ून िनमा ण झाल े असल े
पािहज े. तो िनसगा तील कोणता तरी पदाथ असला पािहज े. हज थ ेलीसचा िवचारच
शा ीय ीचा ोतक आह े. या या िवचारसरणीत िनसगा या वरवर या भासमय
पाचा पडदा भ ेदून यातील म ूलत वाकड े जा याचा य न आह े. थेलीस आप या
अनुभवा या आधार े तक क न या जगाच े उ पादन कारण काय असाव े याचा अ ंदाज
करीत होता . याचे उ र आज कालबा , आरो य व अ माणभ ूत वाटत असल े तरी
पा ा य ीक त व ानात यान े बौि क त विच ंतनास स ु वात क ेली हे मह वाच े आहे.
एकूण थेलीस हा िव मीमा ंसक व या काळातला एक भौितक शा व एकत ववादी
त विच ंतक होता .
आपली गती तपासा .
१) थेलीसचा िव ो प ीचा ि कोन िवशद करा.
१.२.२ ॲनॅि झम ँडर (Anaximander ) ि . पू. ६११ ते ५४७ :
थेलीसन ंतर िवश ेष मा यता पावल ेला आयोिनयम त व ॲनॅि झम ँडर होऊन गेला.
त व ानावर व िव ानावर ग ात ंथरचना करणारा सॉ ेिटसप ूव काळातील पिहलाच
ीक िवचारव ंत होता . थेलीस हा वरील चचा ॲनॅि झम ँडरशी करीत अस े. ॲनॅि झम ँडर
हा वत ं िवचार क लागला . तो उ ा ंतीवादाचा जनक मनाला जातो . या िव ा या
बुडाशी असल े या अ ंितम त वाचा शोध घ ेत होता . या िव ाच े मूल य पाणी , वायू आिण
अि न अस ेच असल े पािहज े. असे समज याची ज री नाही . या िव ा या ब ुडाशी
असल ेले मूल य यापास ून व त ू िनमा ण होतात व श ेवटी यात िवलीन होतात अस े
अमया द, अनंत, आकाररिहत ग ुणरिहत , अनंत व प अस े काहीतरी असल े पािहज े. असे
याचे मत होत े.
पाणी ह े य अस ून यास मया दा आह ेत. िव तर अगाध आह े. या िव ाच े
उपादानकारण एकच असाव े पण त े पा यासारख े मया िदत अस ू शकत नाही . ते अ य
असून अमया िदत असल े पािहज े. ते कोण याही य व त ूसारख े वा यासारख े नसाव े.
याचे िनि त व प सा ंगणे अश य आह े. परंतु ते अमया द िकंवा असीम (Boundless )
असाव े. अथा त अन ंत व प (Indefinite ) असल े पािहज े. ताि वक या ॲनॅि झम ँडरची
भूिमका बरोबर होती . परंतु अशा भ ूिमकेमुळे मानवी मनाच े समाधान होत नाही . या
िव ाच े अमया िदत कारण मा य क नही या ं या व पािव यीची प रिचता या
प ीकरण क न अप रिचताला समज ून घेतो. ॲनॅि झम ँडर या मत े पृ वी ही िसिल ंडर
सारखी ला ंब व गोल आह े. लोक ित या प ृ भागावर राहतात या ि न े याच े िचंतन
भौितकशा ा या ि न े िवचार वत क िदसतात .
आपली गती तपासा .
१) ॲनॅि झम ँडरचा िव ो प ीचा ि कोन िवशद करा. munotes.in
Page 6
पा ा य त व ान
6 १.२.३ ॲनॅि झिमिनज (Anaximenes ) ि . पू. ५८८ ते ५२४ :
आयोिनयन व मायल ेिशयन स ं दायाचा ितसरा त वव े ा ॲनॅि झिमिनज हा होय . थेलीस
व ॲनॅि झम ँडर माण ेच तो मायल ेटसचा रिहवाशी होता . ॲनॅि झम ँडरचा य ु वाद
मा य क नही याच े ताि वक उ र ॲनॅि झिमिनजला असमाधानकारक वाट ू लागल े.
हणून यान े आप यापरीन े त विच ंतन चाल ू ठेवले. थेलीस, ॲनॅि झम ँडर यां या माण े
याने वयं े या आधार े िव ाच े उपादान कारण एकच असाव े, परंतु ते सू म अ य व
मया दारहीत असाव े असा िन कष यान े काढला व यास वायू अस े हटल े
ॲनॅि झिमिनज मत े या िव ाच े कारण पाणी (जल) नसून वाय ू होय. वायुचेच पाणी
( वाही प ) व बफ (घन प ) अशी प े आहेत. तसेच वाय ू डोळा या इ ंि यास य
िदसत नाही . वायूचे अि त व जाणवत े पण त े डो या ंना िदसत नाही . वायू अमया द अस ून
पा याप े ा अिधक म ुलभूत व अ याव यक आह े. ा या ंना ासो छवास चाल ू असेल तर
पाणी उपयोगी पडत े. असा तक क न यान े असा िन कष काढला क जगाच े उ पादन
काय वायू होय. वायू हा अवकाशात अमया दपणे सव पसरल ेला आह े. तो सतत च ंचल व
गितमान असतो . या यािठकाणी ग ती िकंवा हालचाल िनमा ण कर याच े साम य असत े.
वायूपासून या िव ाचा िवकास झाल ेला आह े. या जगा या िनिम तीस कारण असल े या
ि या ंना अ ॅनॅि झिमिनज िवरलीभवन व घनीभवन अशी नाव े देतो. उ णता हणज े
िवरलीभवन व शीतल हणज े घनीभवन होय . हवा (वायू) िवरल झाली ह णजे ि त चे
अ नीत पा ंतर होत े व ती जसजशी अिधकािधक थ ंड वा शीतल होत े तसतस े मान े
ितचे जल, पृ वी व पाषाणात पा ंतर होत े व ती जसजशी अिधकािधक थ ंड वा शीतल
होते तसतस े मान े ितचे जल, पृ वी व पाषाणात पा ंतर होत े व शेवटी प ु हा या जागाच े
मूल वाय ूत (हवेत) पांतर होत े. अनेक जग े आह ेत व ती सव हवेत राहातात अस े
अॅनॅि झिमिनजच े मत आह े. अथा त या जगात अन ेक कारच े गुणधम पाहावयास
िमळतात त े गुणधम मुळात नस ून प रणामा ं या कमी अिधक माणात ून व या ं या
घनीभवनाम ुळे घन वात ून िनमा ण होतात . असा अथ या या घनीभवन व िवरलीभवन या
पदांम ये अनु यूत असावा . घनीभवनाम ुळे ठरािवक आकारमानात जडपणा , टणकपणा
आपणास पाषाणा या िठकाणी पाहावयास िमळतो . या उलट िवरलीभवनाम ुळे मऊपणा ,
हलकेपणा यासारख े गुण य होतात .
मू यांकन :
व रल िवव ेचनाव न अ ॅनॅि झम ँडरपे ा अ ॅनॅि झिमिनज हा अिधक त क िन व िनि त
िवचारा ंचा त व होता . याचे घनीभवन व िवरलीभवन या पदा ं या क पना व या ं या
ि या ं या सहा यान े पदाथा चे गुणधम बन याची व ृ ी ही िनि त शा ीय व
ताि वक या मह वाची आहे. िव मीमा ंसा करणारा हा त विच ंतक एकत ववादी होता .
थेलीस, अॅनॅि झम ँडर व अ ॅनॅि झिमिनज ह े ितघेही त विच ंतक आप या अन ुभवा या
आधार े तक क न जगाच े उपादान कारण काय असाव े याचा अ ंदाज करीत होत े. यांची
उ रे आज कालबा , अयो य अ अ माणभ ूत वाटत असली तरी या ंनी पा ा य
जगातील बौि क त व िचंतनास स ु वात क ेली ही मह वाची बाबा आह े. यां या म ुळे
पा ा य त व ानाचा े ात गहन िवचार करणार े महान त वव े ेही ीका ंनी च ंड munotes.in
Page 7
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
7 बौि क गती क ेली व त व ाना या े ात गहन िवचार करणार े महान त वव े ेही
ीकम य े िनमा ण झाल े.
आपली गती तपासा .
१. अॅनॅि झिमिनजचा िव ो प ीचा ि कोण िवशद करा .
१.३ प रवत नाची (बदलाची सम या )
या िव ात (जगात ) सव सतत बदल घडत असतात . ि थर अस े काहीच नाही . सृ ीत
वा िव ात एकसारख े नवीन बदल उ प न होतात जस े ाणी जातीम य े बदल घडतात ,
नवीन ाणीजाती िनमा ण होतात , ा या ं या य ेक िपढीत एकसारख े बदल होतात ह े
डािव नने उ ा ंतीवादात प क ेले आहे.
बदल वा प रवत न हणज े िवकास न ह े. िवकासाला िदशा व उि असत े. िवकास हा
पूण तेकडे जातो . परंतु प रवत ना या स ंक पन ेत िवकासाची क पना अ ंतभू त नाही .
िवकासाची ि या ही प रवत नाची ि या असली तरी य ेक प रवत न वा बदल हा
िवकास न ह े. प रवत नाची सम या अशी आहे क ज े ि थर आह े तेच बदल ू शकत े. या
हण यात िवस ंगती आह े. बदल आिण ि थरता पर पर िवरोधी गो ी अस ून यात जी
ताि वक सम या िनमा ण होत े ती हणज े जे बदलत े ते ि थरपण े काय असत े हीच ती
सम या होय . ा सम य ेची सोडवण ूक कर यासाठी दोन ीक त विच ंतकांनी य न
केला. यातील पिहला पाम नायिडज व द ुसरा ह े हेरॅि लटस हा होय .
१.३.१ पाम नायिडज (Parmenisdes ) ि . पू. ५४० ते ४७०
पाम नायिडज हा इटली या दि ण ेकिडल एिलया या शहराचा रिहवासी अस याम ुळे
या या व ैचा रक भ ूिमकेस 'एिलआिटक त विच ंतन' असे हणतात . हा एक शा तवादी व
एकत ववादी ीक त विच ंतक होता . पाम नायिडजन े हेरॅि लटस या प रवत निवषयक
िस ांताला ( िणकवादाला ) पूण पणे िवरोध केला. याने अंितम स ा स व ि थर ,
अिवकारी , अिवभा य , गितश ू य अप रवत नीय आहे असा म ूलभूत िस ा ंत मांडला.
थोड यात अ ंितम स तूत बदल होत नाही हा िवचार मा ंडला. पाम नायिडजन े एक
दाश िनक किवता (Philosophical p oem) िलिहली होती . या किवत े या उपो ा तात
याने कवीला एक द ेवता भ ेटते असा उ ल ेख केलेला आह े. ही देवी कवीसमोर स य
कट करत े. हेच स य यान े आप या का यात य ुि वादा या व पात मा ंडलेले आहे.
या या मत े बौि क शोधन ि य ेत दोनच पया य अस ू शकतात . It is or it is not
अंितम स ा स भा व (It is) असत े. हा पया य आपण वीकारतो पर ंतु दूसरा पया य
वीका शकत नाही . जे नाही िक ंवा यािवषयी असत े. हा पया य आपण स काहीच
मािहती नाही यािवषयी बोलणार े ब रे. A thing must either be or not be
DeeefCe "What is , cannot change " हणज े जे आह े ते एका म , अिवभा य ,
शा त गितश ु य व अप रवत नीय असल े पािहज े. ही एका म स ा (Reality ) वा अंितम
स त ु या स ंदभा त अयो य व अन ुिचत होत . बदल व प रवत न स य मान यास एकच munotes.in
Page 8
पा ा य त व ान
8 व तू 'आहे'. व 'नाही' अशी आह े आिण अशी नाही असे हणा वे लागेल हे कसे श य
आहे ? एकाच व त ुिवषयी अशी पर परिवरोधी िवधान े मानवी ब ु ीला मा य होण े श य
नाही. तसेच बदल स य मानन े हणज े 'शू यातून एखादी गो िनमा ण हो यासारख े आहे'.
िकंवा एखादी व त ू नािहशी हो यासारखी आह े. शू यातून काहीही िनमा ण होणे श य
नाही. Out of nothing , nothing comes . वतःमध ून ती िनमा ण झाली अस े हणण े
हणज े ती वतःशी एक प आह े, असे हणाव े लागेल. अथा त ती व त ू पूव ही होती ,
तशीच आजही आहे व पुढेही तशीच राहील . हणून जे आहे व जस े आहे ते नाही शकत
नाही. तसेच जे नाही, याची उ प ीही होऊ शकत नाही . जे आहे ते अिवभा य व सतत
थायी व पाच े असेले पािहजे. अंितम स ा वा अ ंितम स तू बदलत नाही . ित यात
बदल होत नाही . बदल वा प रवत न हे इंि यग य असल े तरी त े ामक आह े. जे आहे ते
शा त आह े.
थोड यात पाम नायिडज हणतो क , जे अंितम स य आह े ते प रवत नरिहत हणज ेच
अप रवत नीय आह े. खरे पाहता काहीच बदलत नाही . जे िन य आह े ते तसेच आह े ते
तसेच आह े. नवीन काही िनमा ण होऊ शकत नाही ज ुने काही नाहीस े होत नाही . जे बदल
आप याला िदसतात त े केवळ म आह ेत.
पाम नायिडज ा शा तवादी त विचंतकान े स तू (Reality ) वा असण े Being व
यािवषयी िवचार करण े ा दोन स ा व दोन बाबी नाहीत . Being and thought are
one. याचा िवचार होऊ शकत नाही , ते असण े श य नाही . तसेच जे असण े श य
नाही (Non being ) याचा िवचार करण ेही श य नाही . याचा िवचार होऊ शकतो त ेच
असण ेही श य आह े. अथा त हा एक कारचा ंदा मक िच ाद होय. परंतु अंितम स ा
िचद् व प आह े क नाही ? यािवषयीच े प िवचार पाम नायिडजन े मांडलेला नाहीत . ही
अंितम स ा एका म अस ून ितच े व प भर आह े. हाच याचा स यािवषयक िस ा ंत
होय. इंि यज य ान ह े मा मक होय . केवळ तािक क प तीन े िचंतन क े यास अ ंितम
स ेचे एक व , अप रवत नशीलता , गितमानता ही मा मक आह े, असे ल ात य ेते.
पाम नायिडज हा काही िठकाणी अ ंितम स ेचे गोलाकार ह े िवशेषण लावतो . ँक िथ ली
या इितहासकारा या मत े हे पाम नायिडज या क पनाश च े ोतक आह े. अथा त
पाम नायिडज हा एवढ ्याव न जडवादी होता ह े ठरिवण े चुक चे आ हे. तो त विच ंतक
पक हण ून का होईना द ेवी या कोटीचा उ ल ेख आप या ताि वक किवत ेत करतो . तो
क र जडवादी असण े श य नाही . 'असण े' (Being ) िवचार करण े (Thought ) यांची
एका मता मानणारा पाम नायिडज हा भौितकवाद असण े श य वाटत नाही . तो
शा तवादी व ब ुि वादी होता . अंितमस ा एक व अप रवत नीय आह े. परंतु इंि यज य व
ानान ुसार या जगातील व त ू बदलतात हण ून अंितम स त ुकमीत कमी अभौितक
असली पािहज े. बु ी व इ ंि य य या ंचा स ूर पर परिवरोधी अस ेल तर ब ु ीबलास
ाधा य व माणभ ूतता िदली पािहज े. हणून पाम नायिडज हणतो क , अंितम स त ु
अप रवत नशील व एका म असून ित या अिध ानावर बदलणार े हे य जग भासमान
होय. ही अंितम स त ु बुि ग य आह े. परंतू इंि यग य नाही . munotes.in
Page 9
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
9 ब ा ड रस ेल या मत े या िव ा या जगता या म ुळाशी असल े या स ेिवषयी , स ा हणज े
स त ु असा बौि क व भािषक तक करणारा वा य ुि वाद मा ंडणारा पाम नायिडज हा
पिहला ीक त विच ंतक होय . याचे हे तािक क िच ंतन आज मा य होईलच अस े नाही .
परंतु भाषेची रचना या ं या आधार े स ाशा ीय िन कष कसे सहजपण े काढल े जातात .
याचा उ क ृ नमुना पाम नायिडज या िच ंतनात आढळतो . तो बुि वादी त विच ंतक होता .
या या िच ंतनात ान ेि यांना यान े मुळीच थान िदल ेले नाही. या या मत े गितशीलता ,
प रवत नशीलता वा बदल या संक पना अ ंितम स त ू या स ंदभा त अयो य व अन ुिचत
होत. या उलट अ ंितम स ेचे एक व अप रवत नशील व गितश य व व शा ता हीच
बु ीला पटत े, असे याच े मत आह े. अशा कार े पाम नायिडजन े शा तवादाचा प ुर कार
केला व बुि मा याला अिधक मह व िदल े. अथा त यावहा रक जगातील अन ुभवायला
येणा या िविवधत ेची व अन ेक वाची यव था लावण े हे एकत ववा ा ंना कठीण जात े.
बुि बरोबर यावहा रक े ात तरी इ ंि यान ुभवाच े ामा य मानाव े लागत े. हे िववेचन
पाम नायिडज या िवचाराच े मु यांकन कर यास प ुरेसे आहे.
आपली गती तपासा .
१. पाम नायिडज याची प रवत नाची सम या िवशद करा .
१.३.२ हेरॅि लटस (Heraclitus ) ि . पू. ५३५ ते ४७५ :
पा ा य ीक त व ाना या इितहासात ह ेरॅि लटस या रह यवादी वा ग ूढवादी
त विच ंतकाच े थान मह वाच े आहे. याने पाम नायिडज या शा तवादी व िन य ववादी
िवचारसरणीला िवरोध क ेला. तरी ह े दोघेही बुि ामा यवादी त विच ंतक होत े. इंि य
य वादाला या दोह चा िवरोध होता . हेरॅि लटसचा ज म आयोिनया ा ंतातील
इिफसस या शहरात इ .स.पू. ५३५ या स ुमारास झाला . तो पाम नायिडज या व गौतम
बु ा या समकालीन होता . हेरॅि लटस या जीवनात व िच ंतनात आिण भगवान ब ु ा या
जीवनात फार आ य कारक सा य आढळ ून येते. दोघांचाही ज म राजघरा यात झाला .
दोघांनाही राजगादीचा वारसा अ ह ेरला. परंतु राजपद यागा ची दोघा ंची कारण े वेगळी
होती. िस ाथ गौतम जगातील द ु:ख बघ ून अ व थ झाला . याने दु:खाची कारण े शोधून
या क णाम ूत ने लोक उ ाराच े काय केले. या उलट ह ेरॅि लटसला आप या ब ुि म ेचा
गव होता . सव सामा य माणसा ंम ये िमसळण े वा या ं याशी चचा करण े याला पस ंत
न हत े. या या मत े जा तीत जा त लोक म ूख असतात . यांना उपद ेश करण े हणज े
मूख पणा होय . तो मूख क रता िलिहत नाही . केलेला उपद ेश समज ू शकत नाही याचा
िवपया स करतात . याचा याम ुळे लोकशाहीला िवरोध होता . मूख लोका ंचा राजा होण े,
याला मा य न ह ते हणूनच यान े राजपद नाकारल े. भगवान ब ु परमका िणक होत े.
जगातील द ु:खे शोध यासाठी व यावरील उपाय शोध यासाठी ब ु ांनी राजगादी
नाकारली व राजवाडयाबाह ेर पडल े, ते आय स ये शोध यासाठी होय .
सव िणकम ह े बौ मत सवा ना ात आह े. जगातील सव काही प रवत नशील व अिन य
आहे अशा बौ मताचा ह ेरॅि लटसन े पुर कार क ेला. हेरॅि लटस या मत े िव ात कायमी ,
शा त व पाच े असे काही नाही . या जगातील कोणतीही व त ू ि थर व पाची नाही . munotes.in
Page 10
पा ा य त व ान
10 सव व त ू सतत बदलत असतात . केवळ बदल , एकसारखा बदल एवढीच गो आह े.
या या म ते आपण पा या या वाहात परत ठ ेवू शकत नाही . कारण पा याचा वाह
तोच नसतो . नवे पाणी आल ेले असत े. याच माण े पाय ठ ेवणारा मीही तोच नसतो . नवे
पाणी आल ेले असत े. याच माण े पाय ठेवणारा मीिह तोच नसतो . मा यातस ु ा बदल
झालेला असतो . भगवान ब ु ाने याच मताचा पुर कार क ेला. यां या या मताला
' णभंगवाद' असे हणतात . जे आ ह े ते णभरच असत े व द ुस या णी न पावत े.
हेरॅि लटसने हटल े क ि थर अस े काहीच नाही . "बदल व सतत बदल हीच
वा तिवकता आह े." या िव ातील सव काही प रवत नशील आह े. िव ा या म ुळाशी िन य
व शा त अस े काहीही नाही . अंितम स ा ही ि या व पाची (Reality is a flux , a
process ) आहे. हे सांग यासाठी नदी या पा यातील वाहाच े पक वापरल े आहे.
नदी या पा याचा वाह हा गितमान असतो या वाहातील पा यात कोणालाही दोनदा
उडी मारता य ेत नाही . या पा यात पोहणारा पिहली उडी मारतो त े पाणी द ुस या
उडी या व ेळी ितथ ून वाह न ग ेलेले असत े. हे वर सा ंिगतल े आहेच. या िव ातील कोणत ेही
मूलभूत य प ृ वी, आप (जल), वायू हे कायम व पाच े नसत े. परंतु थेलीस सारख े
िनसग वादी व एकत ववादी आयोिनयन त व म ूलत वाला थायी (ि थर) व पाच े
मानीत पर ंतु हेरॅि लटससारख े त व म ूलत वस ु ा बदलणार े वा वाही व पाच े
मानतात .
हेरॅि लटस या मत े िव ातील श पर परिवरोधी असतात . यां यात स ंघष चाल ू
असतो . यां यात तणाव असतो . या तणावप ूण संघषा तून या य जगातील व त ू व
घटना िन प न होतात . हणून तो हणतो , War is the father of all things .
पर परिवरोधात ून व त ू िनमा ण होतात . अथा त हेरॅि लटसचा हा िस ा ंत काल
मा स या ं ा मक िवरोधिवकासाची आठवण क न द ेतो. या िव ातील िवकास
ि य े या मुळाशी त े 'अ नी' वा 'तेज' हे त व मानतो . हे वैि क अि नतत वही गितमान व
वाही (बदलणार े) आहे. या या आक ुंचन ि य ेतून ि थरव त ू भासू लागतात . याल तो
अधोगामी माग मानतो . ि थरव त ूं या िवरलीभवनात ून पु हा अ नीच े व प ा होत े
याला तो ऊ व गामी माग हणतो .
मानवातील जीवा मा हा व ैि क अ नी वा त ेज व पी त वाचा अ ंश आह े. या आि मक
अंशात ब ु ी आिण जाणीव िवश ेष पान े िदसून येते. याव न अि नत व ह े जाणीव
(बोधा मक व पाच े असाव े, असे हणता य ेईल. याला ह ेरॅि लटस 'लॉगॉस ' असेही
हणतो. लॉगॉस हणज े वैि क ब ु ी होय . या वैि क ब ु ीमुळेच िव ात िनयमब ता
आहे. माणसान े आप या ब ु ी या सहा यान े हे िनयम शोध ून या ं यानुसार जगल े
पािहज े. िवकारा ं या अधीन न जाता , वासना ंचे गुलाम न होता बु ी मा य िनयमान ुसार
जीवन घडिवल े पािहज े. कारण या िव ा या म ुळाशी रचना मक ऐ य आह े हे जाण यात
शहाणपण आह े व मानवी जीवनाच े साफ य आह े.
munotes.in
Page 11
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
11 मू यांकन :
हेरॅि लटसन े आ मस ंयम, इंि यदमन , वयंिश त , िनयमा ंचा आदर करण े हीच नीितम ा
होय. लोकशाही रा यात लोका ं या िवकारा ंना व वासना ंना आवाहन क ेले जाते. हणून
तो लोकशाहीला िवरोध करतो . याने चिलत धमा तील कम का डा ला िवरोध क ेला.
मानवीजीवन हा एक द ु:खद ख ेळ आह े असा िनराशाजनक स ूर या या त विच ंतन िदस ून
येतो. केवळ ानी माण ूस या िव रचन े या िव ब ु ीला जाणणारा असतो . अशा कार े
हेरॅि लटस हा ब ुि वादी त विच ंतक होता . गौतमब ु ांनी सामा य माणसाच े बोधन क ेले.
या ीन े िवचार क े यास ह ेरॅि लटस हा ह ेकेखोर रािहला . या या िनराशाजनक
िवचारा ंमुळे याला Weeping philosopher असे हटल े जाते. तो एक रह यवादी वा
गूढवादी त विच ंतक होता . तो लोकािभम ुख न रािह याम ुळे या या िवचाराचा
समाजमनावर भाव पडला नाही . परंतु या या काही िवचारा ंचा प रणाम आध ुिनक
काळातील त विच ंतकां या मतावर झाल ेला िदसतो . याची स ंघष ही स ंक पना
मा स या सा यवादात िदस ून येते. 'अंितम स ा ' गितमान ि या प आह े असे िवचार
मांडणा या ह ेरॅि लटस या त व ानाचा भाव अन ेक त व ा ंवर व िवसा या शतकातील
भौितक शा ा ंवर पडल ेला आह े. अथा त प रवत नाची सम या सोडिव याच े
पाम नायिडजच े व ह ेरॅि लटसच े दो ही माग िन पयोगी आह ेत. प रवत नास जरी म
हटल े तरी म िश लक राहतोच . आपणास याची जाणीव होत े. हणून सम या ही
तशीच रहात े. हेरॅि लटस माण े नुसते प रवत नच स य आह े असे हणून भगत नाही .
कारण प रवत न कशाच े तरी हाव े लागत े व याच े प रवत न होत े ते ि थर अस ेच रािहल े
पािहज े. प रवत नाचा ाता जो मी तो िन य असला पािहज े. जर अन ुभव घ ेणारा ाता
नािहसा झाला तर मरण कोणाला होणार ? प रवत न ि य ेत एकसारख े बदल होत
असल े तरी ज े कारण आह े ते िन यच असत े प रवत नाची सम या सोडिव यासाठी कारण
या संक पन ेचा उपयोग क ेला जातो . अथा त हेरॅि लटस व पाम नायिडजन े ही सम या
सोडिव याचा य न क ेला असला तरी याच े माग िन पयोगी ठरल े आ ह ेत हे या
िववेचनाव न ल ात य ेते.
आपली गती तपासा .
१. हेरॅि टस याची प रवत नाची सम या िवशद करा .
१.४ डेमॉि टस (ि . पूव ४६० ते ३७०)
डेमॉि टस - (ि . पू. ४६० ज म, ि . पू. ३७० मृ यू) डेमॉि टस याचा ज म थ ेरस
मधील अ ड ेरा येथे ि . पू. ४६० म ये झाला . याचा ानाची फार आवड होती . वा
यासाठी यान े दूरवर ख ूप वास क ेले होते. याने इिज , बािबलोिनया , पिश या व
अथे सल भ ेटी िद या हो या . डेमॉि टसच े मन सव पश होत े. या या काळातील
त व ानातील सव ानाचा याला जवळ ून प रचय होता . या या यापक िच ंता
शीलत े या बाबतीत याची अ ॅ र टॉ ट शी त ुलना होऊ शक ेल. डेमॉि टस हा जरी
भौितकवादी होता तरी व ृ ीने तो एक महान िच ादी होता व यान े आपल े संपूण जीवन munotes.in
Page 12
पा ा य त व ान
12 संशोधन कर यात , ग भ िवचारात व िच ंतन कर यात घालिवल े आिण राजपद
िमळिव याप े ा याला त विच ंतनात अिधक समाधान लाभ ून ध यता वाटत अस े.
युिसपस व ड ेमॉि टस या ं या ताि वक भ ूिमकेत वेगळेपणा असा दाखिवता य ेत नाही . ते
दोघेही अण ूवादी आह ेत. दोघां याही मत े अंितम स ा ही अजात , अिनिम त व अिवनाशी
अशा अण ूंची आह े. डेमॉि टस या मत े ामु यान े पाम नायिडस या मता माण े या िव ात
िनरपे िनिम ती व िनरप े िवनाश अस े काही नसत ेच. या िव ातील स ेची जी अस ं य
पे आहेत व जी गितमानता आह े ती पाम नायिडस माण े अस य , िम या िक ंवा भासमान
आहेस अस े मानावयास ड ेमॉि टस तयार नाही . या या मत े पाम नायिडस आिण
िहरॅिक टस या दोघा ं याही भ ूिमका स ंपूण पणे बरोबर नस या तरी या एका ंगी आह ेत व
यां यात बरेचसे त य आह े.
आप या त व ानात एि पडोि लस यान े पाम नायिडसची िन य , शा त व अिवकारी
स ा िक ंवा भाव व सतत बदलणा या अभाव पी िवकारी स ंभावा या क पना ंचा सम वय
घडिवणाचा य न क ेला हे ख रे. पण यान े कणा ंची िक ंवा अण ूंची िक ंवा प रमाणा ं या
साहा याने गुणांची िनिम ती होऊ शकत े यािवषयी मा काही उ प ी मा ंडली नाही . जे
सव गुणा मक भ ेद असतात त े कणा ं या िक ंवा अण ूं या िविवध माणातील संिम णा ंनी
िनमा ण होतात अशा त ह ेची क पना मा ंड याआधीचा एि पडोि लसचा
सं मणाव थ ेतील िवचार होता अस े िदसत े. याने िव ातील सव पदाथ मूल या ं या
अणूं या स ंिम णात ून िकंवा स ंयोजनात ून घडतात असा िवचार मा ंडलाच नाही . तो
िवचार य ुिसपस व डेमॉि टस या ं या मत े कोण याही व त ूचे व पदाथा चे िवभाजन क ेले
तर याच े बारीक बारीक भाग करीत असता श ेवटी या ंचे पुढे तुकडे िकंवा भाग करता
येत नाहीत अशा अिवभा य एकका त आपण य ेऊन पोहोचतो . ते इतके लहान , सू म
व सं येने अगिणत असतात क ज े डो या ंना िदस ू शकत नाहीत . ते कोण याही व त ूचे
िकंवा पदाथा चे अंितम घटक अवयव असतात ; यांना 'अणू' (Atom ) हणतात . हा
कणवादाचा िक ंवा अण ुवादाचा म ूळ िस ा ंत आह े. भारतीय त व ानात असा अण ुवाद
िकंवा कणवाद व ैशेिसकांनी थम मा ंडला. यां या माता माण ेही या िव ातील सव व तू
अिवभा य कणा ं या िक ंवा अण ूं या स ंयोजनात ून तयार होत असतात . वैशेिसकदश नाचा
वत क ऋषी 'कणाद ' होता व तो क ण खाऊन राहात होता अस े हणतात . 'कण
अि इित कणाद :' अशी या श दाची य ु प ी आह े. वैशेिसकां या मत ेही जे अंितम स
पदाथ आहेत ते यां या िवश ेष गुणधमा व न ठरल ेले आहेत. अंितमभ ेद हे 'िवशेष' आहेत
व हे अंितम आह ेत अस े द श नकार मानतात . हणून याला ' 'वैशेिषक' दश न अस े
हणतात . एि पडोि लस अस े हे अंितम व पाच े चार पदाथ आहेत अस े मानतो . परंतु
'अणुवादी' मा फ एकच अ ंितम म ूल याच े िकंवा पदाथा चे सव अणु असतात अस े
मानतात . अणूंम ये गुणा मक भ ेद मुळीच नसतात ; यां यातील सव फरक िक ंवा भेद हे
केवळ स ं या मक िक ंवा प रमाणा मक असतात त े अणू आकारमानान े लहान - मोठे असे
असतात या ंचे आकारही िभ न असतात . अंितम अण ुंना वतःच े असे गुणधम नसतात व
हणून व त ूचे जे य ग ुणधम असतात त े यां या अण ूं या रचना , अणूंची थान े व
यांचे अिभक प या ं या भेदामुळेच तयार होत असतात . हणज े अण ूं या या ंि क munotes.in
Page 13
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
13 रचने या सहा यान े यां या गुणधमा चा अथ लावता य ेतो. 'स ि य रसायनशा त '
परमाण ं या िविवध कार या कार या रचना ं या सहा यान े यां या ग ुणधमा तील
फरका ंचे प ीकरण आध ुिनक रसायनशा ा त जे िदले जाते याचा उगम या अण ुवादात
सापडतो .
युिसपत ड ेमॉि टस या ंना अिभ ेत असल ेले अणू हे अ य ंत सू म अस यान े डो या ंना
न िदसणार े आकारमानान े फारच लहान , िभ न आकारा ंचे व वतः च े अ से कोणत ेच
गुणधम नसल ेले आ स े आहेत. यां या िठकाणी असणार े गुणधम हणज े फ घन व
(Salidity ) व अव े यता (Impenetrability ) व अिवभा य व (Indivisibility ) हे होते.
युिसपस व ड ेमॉि टस या ं या अण ूंना वतःच े असे वजन होत े का क व त ूंचे वजन ह े
यातील अण ूं या हालचाली व ि थितव ैिश याम ुळे असत े हा एक च आह े
एिप य ु रअ स अण ूंना वजन आह े असे मानतात . अणूंची क पना या ंनी य ुिसपस व
डेमॉि टस या ं यापास ून उचलली होती ह े ख रे ; पण अण ूंना वजन असत े अस े
डेमॉि टस चे मुळातच हणण े आहे क या मताची भर एिप य ु रअ सनी घातली ह े मा
िनि तपण े सांगता य ेत नाही .
अणूंना सीमा अ सून ते ए क म ेकांपासून िवभ व स ुटे असतात आिण अण ूंचे संभवन
(Becoming ) व व त ूंचे गुणशील व , अणूंचे संिम ण व िवयोजन याम ुळे होत असत े असे
जे हा आपण हणतो त े हा अण ूं या हालचाल ना रकामी जागा असली पािहज े, पोकळी
असली पािहज े हे प च आह े; कारण थाना ंतरण हो यासाठी मोकळी जागा , रकामा
अवकाश असलाच पािहज े; नाहीतर त े िफ च शकणार नाहीत , एका िठकाणापास ून
दुस या िठकाणी या ंचे जाण ेच राहणार नाही . अणुवा ां या मत े रकामा अवकाश हाच
अ-भाव िक ंवा अ-सत् आहे व या अथा ने अ-भाव िक ंवा अ-सत् हे अि त वात असत े. या
बाबतीत डेमॉि टस हणतो , 'सत् हे अस यप े ा कशान ेही अिधक स य असत नाही .'
अणु हे गुणिवरिहत अस याम ुळे ते रका या अवकाशापास ून दुस या कोण याही बाबतीत
िभ न नसतात ; फ त े 'भरीव' असतात . हाच काय तो या ंचा रका या
अवकाशापास ूनच फरक िक ंवा भेद होय . हणून अण ू व शू यता या ंना लेनम व पोकळी
हणतात .
अणू हे गिणता या अथा ने अिवभा य आह ेत अस े नाही तर त े वा तिवक व भौितक
अथा ने अिवभा य आह ेत; याचा अथ असा क , यां याम य े रकमा अवकाश िक ंवा
पोकळी नाही . सौ ाित ंक ि न े पाहाता या अथा ने अणू हा जगाएवढा मोठा का अस ू नये
असे न मान यास काही कारण अस ू शकत नाही . असा हा अण ु पाम नायिडस याचा
िव गोल अस ू श केल. सव अण ु हे अ य आह ेत याचा अथ सव अ ण ू एकाच
आकारमानान े असल े पािहज ेत, असे नाही. कारण य वाला लागणा या सीम े या खाली
जी अण ूंची आकारमान े असतील यात अन ंत िविव धता अस ू शकेल.
वजन हा अण ूंचा ाथिमक ग ुणधम नाही ; हणून व त ूचे वजन ह े अणूंचे आकारमान व
यांची संयोजन े याव न ठरत े असे युिसपस मानतो . वजनाला म ूळ अण ुवा ां या ीन े
दु यम िक ंवा गौण मह व आह े. कारण आकारमान अितशय वाढल े हणज े व तूस वजन munotes.in
Page 14
पा ा य त व ान
14 ा हो ते अ से ते मानत . 'वजन' ही िनरप े संक पना नाही ही अ य ंत मह वाची
वै ािनक क पना ाचीन ीका ंनाही आली होती अस े हणावयास हरकत नाही .
युिसपस िद ला अस य समजत होता हणज े या या मत े ही भौितक व त ू न हती .
नंतरचे एिप य ु रअ स मा अस े मानत होत े क वजनाम ुळे शू याम य े अणू हे खाल या
िदशेकडे पडत रहातात . कदािचत या ं या या िवचारावर अ ॅ र टॉ टल या िनरप े
वजनदारपणा व हलक ेपणा यािवषयी या क पना ंचा प रणाम झाला असावा . परंतु
डेमॉि टसाना श ू यात 'वर', 'खाली ', 'म ये' असे िवभाग करण े हे अश य वाटत अस े.
अणुवा ांनी समज यात एक च ूक केली क िनवा त द ेशात हल या व त ूपे ा जड व त ू
अिधक जलद खाली पडतात . खरे हणज े हल या व जड व त ू सार याच व ेगाने पडत
असतात . पण या अण ुवा ांचे मा अस े मत आह े क जड अण ु हे हल या अण ूंपे ा
अिधक व ेगाने पडत अस याम ुळे ते हल या अण ूंना ध क े देतात व या ंना एका बाज ूला
िकंवा वर या बाज ूला ढकलतात , अशा या अण ूं या चंड हालचाल म ुळे व ढवळ यान े
भोवरा तयार होतो व याम ुळे समानधम अण ू एक य ेतात आिण अण ूं या अशा
एक ीपणान े सृ ी तयार होत े. िदफ् िकंवा अवकाश अमया द आह े व या त अण ूंचे पतन ह े
अ ितहतपण े व सतत चालत राहात अस यान े ित यात अस ं य सृ ी - जगे िनमा ण होत
असली पािहज ेत व आपल े हे जग या ंपैक एक आह े. जे हा ह े एक िक ंवा संयोिजत
झालेले अणू पर परा ंह न िवय ु िकंवा िवलग होतात त े हा आप या ा िववि त जगाच े
अि त व स ंपु ात य ेते. पण ही सव ि या घड ू शकत े हे मत अण ूंना वजन आह े, या
उपप ीवर आधारल ेले आहे.
पण ह े जर खर े मानल े तर य ुिसपस व ड ेमॉि टस या म ूळ अण ुवा ांनी हालचालीच े
कारण तरी कोणत े मानली ? हणज े िव ातील हालचाली या िक ंवा गितमानत े या
कारणािवषयी अणुवा ां या मनात ग धळ होता . हणज े िव ातील गितमानत ेस अम ुक
एक कारण जबाबदार आह े असे यांना िनि तपण े सांगता य ेत नाही .
डेमॉि टस या मत े, जगातील सव घटना , बदल, प रवत ने, ि थ य ंतरे, संभवन ह े
संपूण तः आ ंध या िक व ब ु ी व िवचार िवरिहत व स ंक पिव रिहत अशा आडदा ंड
यांि क श नी िनय ंि त होतात अस े डेमॉि टसच े मत आह े, असे िदसत े. कारण
अणुवा ांना वै ािनक भ ुिमकेव न िव ातील व स ृ ीतील सव घटना ं या वत नाचे
उपपादन ह े जा तीत जा त ह ेतुिवरिहत आिण भौितक व या ंि क श या सहा यान े
करणे अिधक संयुि क व आव यक वाटण े साहिजक आह े.
डेमॉि टस या मत े आ या या अणूंची हालचाल ही स ूय िकरणात ज े सू म ध ूिलकण सव
िदशांत वारा वाहात नसतानाही इत तत : िफरत असतात या ं या हालचालीसारखी
असत े. वेगवेग या कार या पदाथा या व पाच े िवशदीकरण ह े यां या घटक अण ूंचे
आकार , आकारमान व या ंची ि थती या ं या सहा यान े कराव े असे अनुवा ांचे मत आह े.
या ीन े अनुवादी असे मानतात क 'अ नी', हा िचकण व गोल अण ूंनी बनल ेला आह े.
आलाही िचकण व गोल अण ूंनी बनिवला अस ून तो अ य ंत शु द व प र क ृत अ नी आह े.
मृ यु या वेळी आ याच े अण ू िवख ुरले जातात व हण ून भावी जीवनाचा िक ंवा
पुनज माचा च उपि थत होऊ शकत नाही . munotes.in
Page 15
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
15 यािशवाय ड ेमॉि टसन े आपली वतःची स ंवेदनिवषयक अशी उपप ी मा ंडली आह े. या
उपप ी माण े जगातील व त ू वतः या ितमा ंचे बाहेर ेपण करीत असता त व या
ितमा अण ूं या बनल े या असतात . या ितमा ान ि यांवर आघात करतात व
समानधम अण ू समानधम अण ूंना संवेिदत होतात . जे हा आ मा समशीतो ण अव थ ेत
असतो त े हा िवचार हा स य असतो , तो ख या अथा ने कळतो . गंध, ची, रंग यासारख े
इंि यस ंवेध गुण हे व त ूं या िठकाणी वसत नसतात , तर त े या प त नी आप या
ान ि यांवर प रणाम घडिवतात या प ती य करतात व हण ून ते गुणधम
यि साप े असतात .
आणखी ह ेही ल ात ठ ेवले पािहज े क , युिसपस व ड ेमॉि टस या ंचे अणू पायथागो रयन
िचदण ू असून पाम नायिडस या स ेचे गुणधम यां या िठकाणी आहेत. एका ि न े
असेही हणता य ेईल क आध ुिनक कालख ंडातील अण ु वा तवशा ाची म ुलभूत
वैचा रक व व ै ािनक बीज े क स ुमारे अडीच हजार वषा पूव ीस या य ुिसपस व
डेमॉि टस या व ै ािनक िवचारव ंतां या त व ा नात रोवल ेली आह ेत.
आपली गती तपासा .
१. डेमॉि टस याची अण ुवादी भ ूिमका िवशद करा .
१.५ सोिफ ट
ीक नगररा यातील काही प ंिडतानी ज ुनी पर ंपरा व ज ु या त व ाना या िवचारा ंवर
संशय कट क ेला. यां या ि कोन हा यावहा रक होता . मनु याने िव ास ंबंधी या
िचंतनात सोडिच ी द ेऊन मानवी यवहार आिण समाज याबाबतीत िवचार करायला
हवा. या िव ा या वा स ृ ी या म ुळाशी काहीही अस ेल आिण जरी त े समजल े तरी याचा
यावहा रक सोडिव यासाठी काय उपयोग ? अशा कार े उपयोिगत ेचा वा
यावहा रक ि कोन यानात ठ ेऊन मनु यिवषयक यावहा रक ा ंवर अिधक जोर
िदला अस े सोिफ ट (Sophist ) होते. याच प ंिडतांना 'सोिफ ट ' असे हटल े जात े.
Philosophy या श दात Philo आिण Sophia हणज े ान. हणून सोिफ ट
हणज े ानदाता , पंिडत, िववेक , बुि मान िक याने िविश े ात ग भ यश स ंपादन
केलेले आहे, असा मन ु य होय . अथा त हे सोिफ ट याकाळच े िवचारव ंत लोकिश णकार
व बुि जीवी लोक होत े. सोिफ ट या नावाची कोणती एक त व ानाची णाली नाही .
परंतु या सोिफ टा ंम ये काही गो ी समान िदसतात . त व ानाला त े 'मनु यक ी' करीत
होते. यावहा रक ान समाजात पसरिव यासाठी इ छ ूक होत े. हणून या ंना
साव जिनक िश ण त , समाजिश क , लोकिश णकार या नावान े संबोिधत क ेले जाते.
हे सोिफ ट ज े यावहा रक ान त णा ंना द ेत असत याचा मोबदला हण ून
यां याकड ून पैसे घेऊ ला गले, ते पैशासाठी िश ण द ेऊ लागल े. िव ा ही पिव व त ू
आहे व ती िवकायची नसत े अशी ाचीन ीका ंची धारणा होती . सोिफ टा ंची
ानदा याची भ ूिमका ही आिथ क व राजक य सम या ंनी बा ंधलेली व मया िदत होती .
हणून सोिफ ट या श दाचा अथ चांगला अस ूनही याला हळ ूहळू िहनकस वा वाईट अथ
ा झाला . राजकारण हा एक मह वाचा िवषय अस याम ुळे या िवषया या े ात प ुढे munotes.in
Page 16
पा ा य त व ान
16 जाण यासाठी श द ल कसा करावा ? कोण या य ु या लढा यात ? लोकांवर भाव
पाडणारी भाषा कशी बोलावी ? अशा कारच े यावहा रक ान द ेऊन सोिफ टा ंनी जे
ाना या व नीती या े ात बौि क मानद ंड असतात या ंची उप े ा केली. यामुळे
सोिफ ट या श दाला अथा ज नासाठी ब ु ी व िव ेचा उपयोग करणार े असा िहनकस , वा
वाईट अथ ा झाला . हणून सोिफ ट म य यायाचा चार करीत तर काही
िनराशावादाचा वा शू यवादाचा चार करीत .
सोिफ ट ह े अ य ंत कुशा ब ु ीचे, िन णात , वा पट ू, संभाषण चत ुर व उ म य ुि वाद
करणार े होते. यां यािवषयी लोका ंची मत े कुलिषत झाली . याचे कारण त े आप या
बुि म ेचा दु पयोग क न या ंनी यवहार ानाची द ुकाने मांडली. ख याच े खोटे करण े,
श दजल करण े, वादिववादात ितप ाला कस े हरवाव े याचे िश णही काही सोिफ ट
देऊ लागल े याम ुळे सोिफ ट हा श द बदनाम झाला . पैसे घेऊन यवहारात कोण याही
कारच े यश वी कस े हावे याचे िश ण द ेणारे व अथा जन करणार े लाभाथ वाथ लोक
हणून लोक या ं याकड े बघू लागल े स य व अस य चा ंगले व वाईट या ं ाना व त ुिन
आधार नाही . भावी माण ूस जे ठरवील त ेच स य अस े समीकरण होऊ लागल े. बळी तो
कण िपळी हा ज ंगलाचा याय समाजात िवश ेषतः त णा ंम ये ढ होऊ लागल े. वाईटाची
नीित समाजात बळाव ू लागली . स यास य व श ुभाशुभ या ं यातील र ेषा धूसर होऊ
लागली . यालाच बौि क व न ैितक अराजकता (Intellectual & Ethical Anarchy )
हणतात .
१.५.१ ोटॅगोरस (ि . पूव ४८१ ते ४११)
ोटॅगोरस (ज म ि . पू. ४८१ - मृ यू ि . पू. ४११)
ोटॅगोरस याला आदरान े 'अ डेराचा मुनी' या श दा ंनी स ंबोधतात . याचा ज म अ डेरा
येथे सुमारे ि . पू. ४८१ म ये झाला होता . याचा य ुिसपसशी प रचय होता व
डेमॉि टस हा याचा या याह न वयान े लहान असा समकालीन होता . याने अॅथे सला
अनेक व ेळा भ ेटी िद या हो या . याचा प े रि लसशी ढ न ेह होता आिण
यु रिपडीसशीही याचा दाट प रचय होता . सव याच े आदरान े वागत होत अस े. याचे
काय अनेकांगी होत े. ोटॅगोरासच े िलखाण िनि त व पात उपल ध नाही . याची काही
वचने जी सापडतात या ंत या या त े असे - "जगात या व त ू आ ह ेत या तशा
अस या चे व या तशा नाहीत या तशा नस याच े माण मन ु य हाच आह े." याचा म ृ यू
ि . पू. ४११ म ये तुक मधील िमलोटस य ेथे झाला .
ोटॅगोरासची िशकवण ही म ूलतः ान ि यांची व स ंवेदनाने िमळणार े ान व ब ु ीने
िमळणार े ान या ंत होणा या ग धळात ून िनमा ण झाली आह े असे हणता य ेईल. हणज े
बु ी व इ ंि य-संवेदन या ंतील फरक आपण प पण े समजाव ून घेतला पािहज े. बु ीला
िकंवा ेला होणार े ान साव देिशक व साधारण व पाच े असत े तर स ंवेदन ह े
िववि ताच े िकंवा िविश ाच े असत े. बु ीला िकंवा ेला होणा रे ान साव देिशक व
साधारण व पाच े असत े तर स ंवेदन ह े िववि ताच े िकंवा िविश ाच े असत े. बु ीला
होणा या ानाच े सं ेषण होऊ शकत े, तसे संवेदनाच े सं े ण करता य ेत नाही . संवेदन हे munotes.in
Page 17
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
17 येकापुरते व यि िविश च राहात े. याची जाणीव फ िविश य प ुरतीच मया िदत
राहात े. पण िवचार द ुस याला सा ंगता य ेतो, पटवून देता येतो. हणज े य प ुरताच
अनुभव, संवेदन व ान मया िदत राहात े व दुस याला सा ंगता व पटिवता य ेत नाही , अशा
अथा ने याला ज े तीत होत े ते या या ीन े स य असत े अशी यि िन व
यि िविश भ ूिमका ोट ॅगोरासची आह े असे ड य ू. टी. टेसचे मत आह े. ोटॅगोरसला
हे िवधान करताना िविश य अिभ ेत आह े - संपूण मानवजात अिभ ेत नाही आिण
'माप' याचा अथ स य मोज याच े ' माण ' असा अथ आहे; हणज े येक य ला वतः
ला ज े यो य िक ंवा आदश वाटत े याचे ते ' माण ' असत े, व जेवढया िभ न य
असतील त ेवढी या ंची स यिवषयी माण ेही िभ न बनतील अशी ट ेस या मत े
ोटॅगोरासची भ ूिमका आह े.
ाना या ि य ेत आपण ाता व ेय िकंवा मन व िवषय , य व ानव त ू यांत
करीत असतो . या दोघा ंपैक एकावर द ुस याप े ा ज े हा अिधक जोर िदला जातो त े हा
एकांगी व अितर ेक भ ूिमका तयार होतात आिण या भ ूिमका अन ु मे यि िन िक ंवा
यि क ी िक ंवा ातक ी व व त ुिन ,व तुक ी िक ंवा ेयक ी अशा स ंबोध या
जातात . स या या बाबतीतही या दोन भ ूिमका ल ात यावयास पािहज ेत. जे हा
ोटॅगोरास स यास यि िन िक ंवा ातक ी हण ून समजतो त े हा याचा अथ जे हा
य स एखाद े स य जाणवत े ते हा त े ित या इ छा - आका ं ा, आवडी -िनवडी , वृ ी,
काल अिभ ची , अिभवृ ी या ंवर अवल ंबून राह न या ंनी ते िनधा रत होत े. याचे व प
य या िविश व ृ ीव न ठरत े व ते केवळ ित याप ुरते खरे ठरते. ित याह न को या
य ना ितला वाटणार े स य ह े स य हण ून मा य होईलच िक ंवा मा य झाल ेच पािहज े
असे नाही. कारण या ंपैक य ेक य ही वत ं असत े व ितला वतः या आणखी
वेग या इ छा - आका ं ा, आवडी -िनवडी , वृ ी, काळ, अिभ ची व अिभव ृ ी असतात
व हण ून या सवा ना अन ुल ून ितला वतःला ज े स य वाट ेल ते वेगळेच अस ेल व
इतरांना जे वाटेल ते ितला स य वाट ेलच अ से नाही अशी एकदा भ ूिमका जर मा य क ेली
तर ती अितर ेक यि िन वादा त न ेते. ते हा 'मानव-मापन' उपप ी या िनिम ान े
ोटॅगोरास याला एका ंगी िकंवा अितर ेक यि िन वादाची भ ूिमका ित पादावयाची होती
क काय याचा सखोल व म ूलगामी िवचार हावयास पािहज े.
टेस या भ ूिमकेह न या स ंदभा त वेगळी अशी भ ूिमका झ ेलर व गॉ पस यांनी मांडली आह े.
ोटॅगोरासाला अिभ ेत असल ेले 'मानव' हा य ेक वत ं 'मानवी य ' आहे क तो
श द अिखल मानवजातीस अन ुल ून हणज े जाितवाचक या अथा ने यान े वापरल े आहे
या बाबतीत मतभ ेद आह ेत. खरे हणज े हा मु ा संिद धच आह े व हण ून याची व ेगवेगळी
अथ िववरण े झाल ेली पाहावयास सापडतात . 'मानव' हा श द ं एक य वाचक नस ून तो
जाितवाचक िक ंवा साम ुिहक अथा ने ( हणज े रा , टोळी इ यादी ) वापरल ेले आहे असे
झेलरचे मत आह े.
झेलर या मत े ोटॅगोरास हा यि वादाचा ितिनधी म ुलीच न हता . याचे कारण
िथआट ेटस या स ंवादात लोटो सॉ ेिटस या त ड ून सोिफ टा ंचे जे व ण न करतो या
अ वय े सोिफ टा ंचे काय हे एखा ा मा या या िक ंवा वै ा या काया सारख े आहे असे munotes.in
Page 18
पा ा य त व ान
18 सुचिवल े आहे. आणखी िश णान े आ याची वाईट अव था बदल ून ती स ुधारता य ेते व
य म य े चांग या व िनरोगी भावना व व ृ ी या ंचे आरोपण करता य ेते असेही मत य
केले आहे. दुस या एका िठकाणी ल ेटो या स ंवादात ोट ॅगोरासन े असेही हटल े आहे क
िनती व याय या ंिशवाय आदराची भावना अस यािशवाय कोणताही समाज जग ू शकत
नाही. याव न झ ेलरने असे मत य क ेले आहे क ोट ॅगोरास या मत े सव नीती व
कायद े हे फ साप े त:च यो य असतात . हे िन स ंशय आह े; आिण अस े य ेक
समाजान े घडिवल ेले नीितिनयम फ याच समाजास ब ंधनकारक असतात आिण त ेही
जोपय त तो समाज या का य ांना व नीतीला यो य व चा ंगले समजतो तोपय त ते या
समाजावर ब ंधनकारक अस ू शकतात . या ि कोनात ून पािह यास सव काळात
अबािधतपण े व अपवादािशवाय लाग ू पडणारा असा िनरप े धम , िनरपे नीती व िनरप े
याय नसतो .
ोटॅगोरासची भ ूिमका अन ुभविन अस यान े जे इंि यग य नाही याचा वीकार
कर याकड े याची व ृ ी नाही . ' पिश का' वतु ळाचा फ एकाच िब ंदूत पश करीत नाही
असे ोट ॅगोरासन े एका िठकाणी हटल ेले आ ह े. हणज े याची ताि वक भ ूिमका
अनुभववादी जॉन ट ुअट िम लसारखीआह े असे हणता य ेईल. िम ल नेही ' या या ंशी
तंतोतंत जुळणा या वा तव व त ू नसतात ' असे हटल ेले आहे. हणज े प रम ेयािशवाय
िबंदू नसतात , ंदीिशवाय र ेषा नसतात , प रपूण पणे सरळ र ेषा नसतात , सव ि या
तंतोतंत समान असणारी वत ु ळे नसतात , इ यादी भ ूिमतीतील सव स य े व िवधान े हे
अनुभविनिम त आह ेत क अन ुभवपूव आहेत यािवषयी ोट ॅगोरासची भ ूिमका काय असावी
असा िवचार क ेला तर याची भ ूिमका आध ुिनक जॉन ल े ली, जॉन हश ल, िम ल व ह े म
हो टस या अन ुभववा ा ं माण ेच भूिमतीतील िस ा ंत, गृहीत त व े व या या या
अनुभवािध ीत आह ेत अशीच असावी अस े हणता य ेईल. ोटॅगोरासच े त व ान
अनुभववादी आह े. सव ानाचा उगम स ंवेदनात आह े अशी याची भ ूिमका आह े.
ोटॅगोरासची भ ूिमका जरी साप े वादाची होती तरी यान े मू यांचा स ंपूण पणे इ कार
केला नाही िक ंवा याचा िनरास क ेला नाही . याचा म ु य म ु ा असा आहे क थल
कालिनरप े िकंवा देशकाळपा िनरप े अशी क ेवळ पोकळीत म ु ये असू वाढू व जग ू
शकत नाहीत . यांची मु ता बदल या काळान ु प बदलत असत े व य ेक काळाला
आव यक व अन ु प अशी म ू ये असावी व घडवावी लागतात , तरच ती लोकजीवनास
उपयु व माग दश क ठ न या ंचा भाव लोकजीवनावर राहातो . कालबा म ु ये ही
िन पयोगी ठरतात .
ोटॅगोरास हा आध ुिनक य वादी त व ा या ं या प ुरोगामी होता . आधुिनक
य वादाची म ूळ बीज े ोटॅगोरास या अन ुभववादी , िनरी ण योगवादी , िनकषण धान
व िवगामी िवचारसरणीत पा हावयास िमळतात . ोटॅगोरास व याच े सहकारी सोिफ ट ह े
ामु यान े खंदे व े, वा पट ु, वादिववादपार ंगत व उ चदजा चे अलंकार
शा होत े. ितप ाला आप या भाष ेवरील व व ृ वावरील भ ु वाने नामोहरम व
पराभूत कस े करावयाच े याचे शा त े चांगलो जा णत होत े. िन णात अल ंकारशा ा ान े munotes.in
Page 19
सॉ ेिटसप ूव आिण सोिफ ट
19 या या मत े दोन उि े समोर ठ ेवली पािहज ेत. पािहल े हणज े यान े िवरोधका ंचा च ंड
तोफखाना आप या उपहासप ूण वा य ु ाने नाकाम क ेला पािहज े व दुसरे हणज े यान े
िवरोधका ंचे ती ण बाण आप या ब ुि वादी य ुि वादा ं या अभ े ढालीवर झ ेलले
पािहज ेत व या ंना बोथट क ेले पािहज े.
ोटॅगोरास हा एक अ य ंत भावी , चतुर व यश वी अ यापक होता . याला िश णाच े
मह व नीट समजल े होते. या या मत े िशकव याला एक िविश क ृ ी वभावत :च लागत े
व ितला वळण लावाव े लागत े व त ेही ता यातच कराव े. आिण या बाबतीत
िस ांतािशवाय क ेवळ आचरण िक ंवा आचरणा - िशवाय िस ा ंत याचा काही उपयोग
होऊ शकत नाही . ोटॅगोरासच े सं कृतीिवषयीच े मत फार मह वाच े आहे. तो हणतो ,
'आप या अ ंतरंगात खोलवर िभड यािशवाय आ यात स ं कृती बहरत नाही .' ोटॅगोरास
हा एक िन णात भाषाशा ात व अल ंकार शा होता . व ृ व, संभाषण व वादिववाद
प रणामकारक हो यासाठी यान े भाषाशा अिधक भावी बनिव याचा य न क ेला.
िश ण मात यान े याकरणाला थम थान िदल े.
आपली गती तपासा .
१. ोटॅगोरास याची त व ानिवषयक भ ूिमका िवशद करा .
१.६ सारांश
सॉ ेिटस प ूव काळात सोिफ टा ंचा एक वग िनमा ण झाला . यात ोट ॅगोरस, ॅिसमॅकस,
गॉरिजआस यासारख े काही सोिफ ट होत े. यांनी िनसग वादी त व ा ंपे ा त व ाना या
े ात ज े योगदान िदल े ते, मानवक ी त व ान कर याचा होय . "मानव हाच सव व तूंचा
मापदंड आह े." असे यांनी ितपादन क ेले. याकाळी सोिफ ट ह े यासामाजाच े
लोकिश क हण ून बु ीजीवी , िवचारव ंत वा प ंिडत हण ून संबोिधल े जात. ते यावहा रक
ान समाजात पसरिवत होत े. अथा त या ंचे उि अथा जन करण े एवढया प ुरतेच
मया िदत होत े. यांची ानदा याची भ ूिमका ही आिथ क व राजक य सम या ंनी बांधलेली
व मया िदत होती . पुढे सोिफ टा ंिवषयी जनमानसात अनादरही िनमा ण झाला .
थेलीस या ंनी पाणी ह े िव ाच े मूल य असल े पािहज े असे मानल े आहे. तर अ ॅनॅि झम ँडर
यांनी हटल े आहे क , िव तर अगाध आह े. या िव ाच े उपादानकारण एकच असाव े,
परंतु ते सू म अ य व मया िदत अस ू शकत नाही . अॅनॅि झिमिनज या ंनी िव ाच े
उपादान कारण एकच असाव े, परंतु ते सू म अ य व मया दारहीत असाव े असा िन कष
याने काढला . व या स वाय ू अ स े हटल े. प रवत ना या ब ल पाम नायिडस व
हेरॅि लटस या ंनी आपल े िवचार प क ेले आहेत.
सोिफ टा ंनी ानमीमा ंसेत व नीतीमीमा ंसेत जी मोलाची भर टाकली ती मह वाची आह े.
ान ह े यि साप े या िवचारसरणीवर या ं या त व ानाची उभारणी झाली .
इंि यान ुभवावर आधा रत स ंवेदन ह ेच ानाच े यांनी माण मानल े. संवेदन अन ुभव व
ान ह े यि प ुरतेच मया िदत राहत े. दुस याला त े सांगता य ेत नाही . य वा स ंवेदनाने munotes.in
Page 20
पा ा य त व ान
20 जे ान होत े ते याच ीने स य असत े, अशी ानिवषयक भ ूिमका सोिफ टा ंनी घेतली.
यांनी समाजात नीती , ढी, परंपरा, याय, धम , ई र शासनस ं था, कुटुंबा िवषयी
आपली वत ं मत े य क ेली. सदगुण िशकव यान े येतात. असा सोिफ टा ंचा िस ा ंत
आहे. स ुण हे ज मावर , कुटुंब व वग यां या व पावर अवल ंबून न राहाता यो य व
अयो य , चांगले व वाईट याच े यथाथ ान क न द े याने माणसाच े आचरण स ुणी
बनिवता य ेते अशी सोिफ टा ंची धारणा होती . यांनी िशकव याक न ीक नाग रका ंना
स ुणी बनिवता य ेते अशी सोिफ टा ंची धारणा होती . यांनी िशकव याक न ीक
नाग रका ंना स ुणी बनिव याची आका ं ा बाळ गली होती . थोड यात सोिफ टा ंनी
नीती या े ातही मह वाची कामिगरी क ेली. पुढे सॉ ेिटस या ब ुि वादी त व ान े
समाजिवषयक िवचारा ंना यो य िदशा व समाजप रवत न घडव ून आण याच े महान काय
केले.
१.७ िव ापीठीय िदघ री
१. "मानव सव व तूंचे माण वा मापद ंड आह े." या सोिफ टा ं या िवचारा ंचे िचिक सक
परी ण करा .
२. थेलीसचा िव ो प ीचा ि कोण सिव तर िवशद करा .
३. अॅनॅि झम ँडर व अ ॅनॅि झिमिनज या ंचा िव ो प ीचा ि कोण िवशद करा .
४. पाम नायिडज याची प रवत नाची सम या सिव तर प करा .
५. हेरॅि टस याची प रवत नाची सम या सिव तर प क न म ु यमापन करा .
६. डेमॉि टस याची अण ुवादी भ ूिमका सिव तर िवशद करा .
७. ोटॅगोरास याची त व ानिवषयक भ ूिमका िवशद करा .
थोड यात टीपा िलहा
१. ीकांचे तीन कालख ंड
२. थेलीसचा िव ो प ीचा ि कोण
३. अॅनॅि झम ँडर यांचा िव ो प ीचा ि कोण
४. अॅनॅि झिमिनज या ंचा िव ो प ीचा ि कोण
५. पाम नायिडज याची प रवत नाची सम या
६. हेरॅि टस याची प रवत नाची सम या
७. डेमॉि टस याची अण ुवादी भ ूिमका
८. ोटॅगोरास
munotes.in
Page 21
21 २
सॉ ेिटसची अ यास प ती व नीितशा
(Socrates : Methods and Ethics )
घटक रचना :
२.० उि य े
२.१ तावना
२.२ सॉ ेिटसची अ यास प ती
२.३ सॉ ेिटस ो र स ंभाषण प ती
२.४ सॉ ेिटसचा नीितिवषयक ि कोन
२.५ सॉिफ टा ं या िवचारा ंचे खंडन
२.६ लेटोची ानमीमा ंसा
२.७ लेटोचे आयिडयाज चा िस ा ंत
२.८ समी ा
२.९ सारांश
२.१० िव ापीठीय दीघ री
२.११ संदभ
२.० उि य े
१) सॉ ेिटस या अ यास प तीचा प रचय होईल .
२) सॉ ेिटसची ो र (संभाषण ) प ती अ यासता य ेईल.
३) सॉ ेिटसचा नीितिवषयक ि कोन समजाव ून घेता येईल.
४) लेटो या त व ानाच े मह व समज ून घेणे.
५) लेटोचा ानिवषयक िस ा ंत जाण ून घेणे.
६) लेटोचा आयिडयाज या िस ा ंताचे मह व जाण ून घेणे.
७) लेटो या पका ंचा अथ व मह व समज ून जाण ून घेणे. munotes.in
Page 22
पा ा य त व ान
22 २.१ तावना
सॉ ेिटस या त व ानाचा िवचार करता ंना या अगोदरची पा भूमी पाहण े गरजेचे आहे.
पा ा य त व ानाची स ु वात ीक नगररा या ंम ये थम त व ानान े होते. इ.स. पूव
सहा या शतकात ीक नगररा या ंम ये थम त व ानाची स ु वात झाली . त व ान सव
शा ा ंची जननी आह े. त व ानाम य े मानवीब ु ी िक ंवा िज ासा मह वाची आह े. हणून
लेटो हणतो , 'त व ान ह े आ य भावन ेचे अप य आह े.
१५०० वषा पूव ीक नगररा या ंम ये शै िणक स ं था न ह या . सव ीका ंसाठी सवा ना
समान अशी धम सं था पण न हती . होमरसार या महाकवीन े जे काही िवचार
का या मक भाष ेत मांडले होते, यांचाच भाव ीका ंवर होता . इ. स. पूव सहा या
शतकात थ ेलीस नावा या िवचारव ंताने वतः या ब ु ीने िव ा या उ प ीिवषयी व
िव ा या म ूलभूत या िवषयी उभ े केले. या ा ंचे उ र शोध यासाठी िनरी ण
आिण अन ुमान या ंचा उपयोग क ेला. या या िच ंतनान े सृ ीमीमा ंसेची स ु वात झाली .
याचाच समकालीन त विच ंतक पायथ ॅगोरस होता . या साध ुपु षाने िव ा या उ प ी
बरोबरच जीवा याचाही िवचार क ेला. गिणत , संगीत, िनयंि त आहार , िवहार , स संग
अशा गो वर पायथ ॅगोरसन े आप या िच ंतनावर अिधक भर िदला आह े. यांनी फ
गिणत व िव ान या िवषयावर जोर िदला . हेरॅि लट ्स सार या िवचारव ंताने िव ात
होणार े बदल अथवा प रवत नाची मीमा ंसा करता ंना िव ा या म ुळाशी असल ेले अंितम
त व शोध याचा य न क ेला.
हेरॅि लटस या त विच ंतनात अशा त ेवर िक ंवा अंितम त व वाही आह े. अशा िवचारा ंवर
मु यतः भर आह े. या या अगदी िव िवचार पाम नायिडसनी ीका ंसमोर ठ ेवले
आहेत. यां यामत े अंितम त व ह े शा तच अस ले पािहज े. यांत प रवत न होऊ शकत
नाही. या दो ही त व ा ंनी इंि या ार े िमळणार े ान ब ेभरवशाच े मानल े आ ह े. दोघेही
आप याला ीन े बुि वादी होत े. पाय नायिडसचा अन ुयायी झ ेनो यान े एक
परमतख ंडनाची िनराळीच प दत िवकिसत क ेली. अशा कार े त व ाना चा वास जो
थेलीसपास ून सु झाला तो आजपय त युरोपात चाल ू आहे. ए पीडोि लससार या काही
िचंतकांनी सम वयाचा ि कोन ि वकारला आह े. िव मीमा ंसेत केवळ या ंि क िक ंवा
उ पादन काय कारण भाव अप ूण असून याबरोबर योजनम ूलक काय कारण भावस ु ा
वीकारला पा िहजे. असा िवचार मा ंडला.
इ. स. पाच या शता दीत ीक नगररा यातील काही प ंिडतांनी जुनी पर ंपरा व ज ु या
त व ाना या िवचारा ंवर स ंशय कट क ेला. यां या ि कोन , यावहा रक होता .
मनु याने िव ास ंबंधी या िच ंतनाला सोडिच ी द ेऊन मानवी यवहार आिण स माज या
बाबतीत िवचार करायला हवा . सृ ी या म ुळाशी काहीही अस ेल आिण जरी त े समजल े
तरी याचा यावहा रक सोडिव यासाठी काय उपयोग आह े ? अशा कार े
उपयोिगत ेचा िक ंवा यावहा रक ि कोन यानात घ ेऊन या ंनी मन ु यिवषयक
यावहा रक ा ंवर जोर िदला . munotes.in
Page 23
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
23 याच पंिडतांना सोिफ ट हटल े जाते. Philosophy या श दात Philo आिण Sophia
असे दोन श द य ेतात. सोिफया हणज े ान Sophist हणज े पंिडत िक ंवा ानी ,
ाता होय . सोिफ ट या नावाची कोणती एक त व ानाची णाली नाही . परंतु या
सोिफ टा ंम ये काही गो ी समान िदसतात . त व ानाला त े मनु यक ी करीत होत े.
यावहा रक ान समाजात पसरव यासाठी त े इ छ ूक होत े. हणून या ंना साव जिनक
िश ण त िक ंवा समाजिश क या नावान े, श द योगा ंने सु ा स ंबोिधत क ेले जाते. हे
सोिफ ट ज े यावहा रक ान त णा ंना देत असत या ं या मोबद यात प ैसे पण घ ेत
असत .
यांची ानदा याची भ ूिमका आिथ क आिण राजक य सम या ंनी बा ंधलेली िक ंवा
मया िदत होती हण ून सोिफ ट या श दाचा अथ चांगला अस ूनही हळ ूहळू या श दाला ,
वाईट अथ ा झाला . राजकारण हा एक मह वाचा िवषय अस या मुळे या िवषया या
े ात प ुढे जा यासाठी श द छल कसा करावा ? कोण या य ु या लढवा यात ?
लोकांवर भ ू व पाडणारी भाषा कशी बोलावी ? इ. अशा कारच े यावहा रक ान
देऊन सोिफ टा ंनी जे नीती व ाना या े ात बौि क मानद ंड असतात या ंची उप े ा
केली. यामुळे अथा ज नासाठी , बु ी व िव ेचा उपयोग करणार े असा अथ , सोिफ ट या
श दाला ा झाला . ते शू यवाद िक ंवा िनराशावादाचा चार करीत . ोटॅगोरससारख े
सोिफ ट एवढ ेच क इि छत होत े क ान , िव ान िक ंवा त व ान मन ु याला
क थानी ठ ेऊन िवकिसत क ेले पािहज े. "मनु य हाच सग या गो चा मापद ंड आह े."
"(Man is Measure of all things )" हे याच े िस द वा य होय . परंतु सोिफ टा ं या
िवचारा ंचा त णा ंवर जो भाव पडला , तो प रणामकारक व िवनाशकारी तसाच घातक
होता. कारण या ंनी त णा ंना साव जिनक अशी न ैितक म ू ये आिण ब ु ीचे िनकष िदल े
नाहीत . प रणामतः नीित आिण ाना या े ात अराजकता व ब ेजबाबदारीची व ृ ी
फैलावली . राजकारणात वावद ूकपणा (Demagogy ) वाढला .
याच काळात अथ े स या एका सामा य क ुटुंबात सॉ ेिटसचा ज म झाला . या या
िप याच े नाव सो ोिनकस तर आईच े नाव िफनार ेट् होते. नीित आिण िवचारा ं या े ात
अराजकता िनमा ण झाली िकऊ समाजातही अराजकता व अ व थता िनमा ण. होते.
ीक नगररा या ंम ये नैितक व व ैचा रक े ात जी अराजकता फ ैलावली होती , ितचे
आ हान वीकारणारा महाप ु ष सॉ ेिटसचा ज म ही एक ऐितहािसक आव यकता
होती. िवचारा ं या इितहासातही सामा यतः तीन पाय या असतात . १) ह ा ही िवचार
१) या ह ा हाला आ हान द ेणारा स ंशयवाद ३) रचना मक त व ान .
त व ाना या े ात सॉ ेिटसच े काम अि तीय आह े. याने िन वाथा पणे, एक द ैवी काम
समजून िवचारा ंची स ेवा केली आिण ीक त व ानाला रचना मक पर ंतु समी ा मक
वळण िदल े.
इ. स. पूव ४२७ म ये अथे स या शहरातील एका उ च ू कुटुंबाम य े लेटोचा ज म
झाला. याकाळी उपल ध असल ेले सव म अस े िश ण ल ेटोला िमळाल े. लेटोचे मूळ munotes.in
Page 24
पा ा य त व ान
24 नाव अ ॅ र टो लीस अस े होते. परंतु या या ंद बां यामुळे या या िश का ंनी ल ेटो
असे नांव ठेवले.
लेटोवर सॉ ेिटसच े यि म व जीवन व त व ान याचा फार मोठा भाव पडला होता .
लेटोचे त व ान स ंवादां या पात आह े. या संवादामधील म ुख य ि रेखा सॉ ेिटस
आहे. लेटोने याच े त व ान सॉ ेिटस या म ुखाने वदव ून गु ब लचा प ू यभाव
दश िवला आह े.
२.२ सॉ ेिटसची अ यास प ती
सॉ ेिटसची ज म सामा य प रवारात झाला . याचे वडील म ूित कार होत े. याची आई
सेवाभावी दाईच े काम करीत अस े. सॉ ेिटस मोठया गौरवान े सांगायचा क मी मा या
आईचा वारसा उचलला आह े. या माण े माझी आई समाजात उपय ु अशा दाईच े काम
करते या माण े मी स ु ा केवळ बौि क दाई या पात समाजात काम करतो . हेच माझ े
जीिवत काय आहे. यावेळी दाई ही मिहला ं या स ूती या व ेळी उप यु असत े. तसाच
मी य ेका या मनात असल ेले ान बाह ेर काढ यासाठी बौि क दाई या पात उपय ु
आहे. सॉ ेिटसन े कधीही ानदा याची भ ूिमका वीकारल ेली नाही . सॉिफ टा ंसारख े
याने ानाच े दुकानही उघडल े नाही . 'आ म ान ' हे याच े ीदवा य अस ूनही या
आ म ानाच े दश न यान े कधीही क ेले नाही.
येक मन ु य बुि मान अस याम ुळे यान े आपल े जीवन अथा त जीवनप ती व िवचार
कर याची प ती तपास ून घेतली पािहज े. तो हणत अस े. 'Unexamined life is not
worth living ' पु कळव ेळा बुि वादी लोक नकारा मक भ ूिमका वीकारतात . इतकच ं
नाही तर काही ब ुि वादी िव ाना ंम ये केवळ परमतख ंडानाचा आव ेश िदस ून येतो.
सॉ ेिटसला स यशोधनात ची होती व स यशोधनासाठी य ेकाची ब ु ी समथ आहे
असे याच े मत होत े. प तीन े मनु य हा वतः या ब ु ी या सहा यान े आंत रक
ान य क शकतो . यावर सॉ ेिटसचा िव ास होता . याच माण े बौि क श चा
वापर क न क ुणा या िवचारा ंचे खंडण करण े यात याला ची न हती . अशा कार े
या या जीवनात स ाव आिण स यिन ा िदस ून येत अस े. हणूनच याला 'बुि वादाचा
संत' (Saint of Rationalism ) असे हटल े जात अस े. हणूनच याचे यि म व
ऋिषत ु य होत े. इतकेच नाही तर याचा ि कोनही रचना मक होता अस े हटल े जाते.
सॉ ेिटस िदस यास ज ेवढा क ु प होता त ेवढाच आ ंत रक सौदया ने भरल ेला होता .
हणूनच यान े या या िवरोधका ंना ना िश या िद या ना शाप िदल े. त व ाना या े ात
सॉ ेिटसन े मानवी ा ंना अिधकािधक मह व िदल े आहे. नैितक, सामािजक , राजक य ,
आ म ानास ंबंधी ा ंना सॉ ेिटस या िच ंतनात अिधक मह व व ाधा य आह े. जे
सॉिफ टा ंचे ान, त व ान मन ु यक ी होत े. तसेच याच ेही त विच ंतन मन ु यक ी होत े.
परंतु सॉिफ टस ् यवहारवादी होत े. व सॉ ेिटस आदश वादी होता . अथा त बुि िन ेने
जी त व े यान े वीकारली या त वा ंसाठी हसत हसत मर याची तयारी सॉ ेिटसम य े
िदसून येते. munotes.in
Page 25
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
25 सॉ ेिटसन े जी प ती अवल ंिबली होती , ितचा लोका ंना आिण िवश ेषतः त णा ंना
बुि वादी आिण ब ुि िन बनव यात झाल ेला िदसतो . हाच याचा म ु य ह ेतू होता. रोज
सकाळी बाजारप ेठेत जाऊन तो मानवी ा ंब ल एका अनो या प तीन े चचा करीत
असे. मानवी ा ंची चचा करण े हा मानवी वभाव आह े. यात राजकारण , नीतीम ा ,
समाजकारण , शासन यव था इ यादी गो ी चच चा िवषय असत . सॉ ेिटसची भ ूिमका
एका स यशोधक क या ची होती . उदाहरणाथ एखा ा िठकाणी राजकारणाची चचा
चालू असेल तर यािवषयी सॉ ेिटस अ य ंत मूलगामी िवचारी . या ाच े उ र
बोलणा याला ाव े लागे. जे उ र िमळ े यावर तो प ु हा िवचारी . अशा त ह ेने
उ रो र िवचा न उ र द ेणारा किथत िव ान िन र होऊन जाई . त णा ंना
बौि क या अ व थ क न या ं यात ब ुि पूव क िनण य घे याची व ृ ी उ प न
कर या या यान े य न क ेला. हणून याला 'अथे सची बौि क गोमाशी '
'(Intellectual Gadfy of Athens )' हणत . याचा ह ेतू शु अस याम ुळे याला
"बु ीवादाचा स ंत" (Saint of Rationalism ) हणतात . हा उप म अपवादा मक नस ून
दररोज सॉ ेिटस ह ेच आपल े जीिवतकाय समज ून माक टम य े जाऊन अशाच स ंवाद
प तीन े स यशोधन करीत अस े. या प तीम य े या लोका ंचे अ ान कट झाल े,
मनु य वभावाला अन ुस न त े सॉ ेिटसच े िवरोधक बनल े. यांनी सॉ ेिटस िव
चार स ु केला. काही लोका ंनी याला सॉिफ ट ठर वलं. तसेच परंपरावादी लोक याच े
िवरोधक बनल े. या या िहतिच ंतकात व याला मोठा समजणा या ंम ये त णा ंची सं या
मोठी होती . या काळात राजकारण हा एक मह वाचा िवषय होता . जर सॉ ेिटससारखा
पु ष त णा ंसाठी आदश बनला व या ंना तो आदश वाटू लागला तर राजक य े ात
सु ा त ण लोक मौिलक , मूलगामी िवचा लागतील . हणून काही राजकारणी
सॉ ेिटसला िभऊ लागल े आिण या ं या िव ग ेले. अशा सग या लोका ंनी एक षड ्यं
रचले आिण सॉ ेिटस समाजाच े भले करीत नाही िक ंबह ना तो समाजाला घातक आह े,
असा आरोप यावर ठ ेवला. यात म ु यतः दोन आरोप होत े. १) सॉ ेिटस हा पार ंपा रक
देवदेवतांना मानत नाही आिण १) सॉ ेिटस त णा ंना िबघडवतो . या आरोपप ा ंवर
यां या लोकसभ ेत या ं या प तीन ुसार चचा झाली . मतदान झाल े आिण काही
सॉ ेिटस या िव ग ेली. सॉ ेिटसला म ृ यूदंडाची िश ा झाली .
लेटोने अॅपोलॉजी (Apologys ) नामक आप या िस स ंवाद ंथात सॉ ेिटस अ ंितम
िदवसाच े वण न केले आहे. सॉ ेिटस या माण े येक मन ु यास ब ु ी धान समजत
असे या माण े तो माणसाला पौ ष धानही मानत अस े. (Manilliness is man )
हणूनच या या जीवना ंत बुि वाद , बुि िन ा , पौ ष आिण प ु षाथा चा अनोखा
िमलाफ िदस ून येतो. देहा ताची सजा हो यापास ून वाचव यासाठी ज े चिलत माग होते.
(दयेची याचना करण े, माफ मागण े, देह याग करण े, देहदंडाचे पा ंतर आिथ क सज ेत
करणे इ यादी ) यांचा या ने आपल े नैितक ध ैय कट क न धाडसी व ृ ीने अ वीकार
केला आिण आप या त व ानासाठी म ृ यूला हसत हसत आिल ंगन िदल े. हणूनच
याचा म ृ यू हा गौरवशाली व ेरणादायी आह े. जे हा समाज िव य असा स ंघष
एखा ा य या जीवनात िनमा ण होतो . ते हा समाजाशी सामना करण े काही
य ना ंच श य होत े. यापैक सॉ ेिटस हा एक आह े. याचा आ मिव ास इतका बळ munotes.in
Page 26
पा ा य त व ान
26 आहे क समजा या भावाम ुळे तो अि थर झाला नाही . याने आप या िवचारा ंना
सोडल े नाही. यावहा रक तडजोड क ेली नाही , इतकेच नाही तर िश े या उ रादाख ला
जे व य यान े िदले आहे यात या या व ंशजांनी या ंचे अपूण काम प ुरे कराव े असे
विनत क ेले आहे. काही िवचारव ंत जे हा पश ूं या पातळीवर जगणा या मानव समाजाला
वर उंचाव यासाठी य ेतात त े हा या ंचे पिहल े काम ह े असत े क या लोका ंना आि मक व
बौि क ीने असंतु िकंवा अ व थ बनवण े. सॉ ेिटसन े वतः या कौट ुंिबक आिथ क
दु व थ ेला वीका नही आपल े दैवी काय देहद डा पय त सोडल े नाही . हणूनच
सॉ ेिटस जीवन ह े एका त विन , स यिन तप याच े जीवन आह े. एका दाश िनक
हौता याच े जीवन आह े.
२.३ सॉ ेिटस ो र स ंभाषण प ती
सॉ ेिटस जीिवतकाय लोका ंना आिण िवश ेषतः त णा ंना िवचार वण करण े, िववेक िन
बनिवण े हे होते. बुि िन बनिव याचा स ं कार क ेवळ न ैितक उपद ेशपर भाषण द ेऊन
होत नाही . हणून सॉ ेिटसन े बुि िन ा काय आह े, यात कोणती त वे येतात, बुि
िन ेने मनु य अ ंितम क ुठेपय त पोहच ू शकतो अशा ा ंवर भर िदल ेला नाही . रोज
बाजारात जाऊन स यशोधनासाठी िविश प तीचा वापर सॉ ेिटसन े केला आह े. या
संवादांत सॉ ेिटसची भ ूिमका स यशोधक क या ची आहे. मानवी स या ंसंबंधाचे
आमच े िवचार अप ूण , िवपरीत , अ प व वरवरच े असतात ह े यात ून प होत अस े.
अशा स ंवादात अगर एखा ा य न े ानदा याची भ ूिमका घ ेऊन ाच े उ र द े याचा
य न अथवा यास क ेला तर सॉ ेिटस या स ंदभा त जी मह वाची क पना आह े ितची
या या द े याचा आ ह करीत अस े. उ र हण ून जी या या िमळ े ती अप ूण आहे. हे
प कर यासाठी सॉ ेिटस यावहा रक उदाहरण े देई आिण याम ुळे हे प होई क
िविश स ंक पन ेची त ुत या या बदलली पािहज े. अशा कार े सॉ ेिटसची प दत
िवगमना मक (Inductive ) तथा िनगना मक (Deductive ) सु ा होती . सॉ ेिटस या
प तीत ा ंना मह वाच े थान आह े. इतकेच नाही तर स ंशय संदेहालाही यात मह व
आहे. परंतु सॉ ेिटस स ंशयवादी (Sceptic ) न हता . संदेहालाही यात मह व आह े. परंतु
सॉ ेिटसचा मानवी ब ु ीवर व अ ंितम स यावर िव ास होता . संशय वा ा ंम ये असा
िव ास नसतो . हणून याची प ती स ंवादा मक होती . "वादे वादे जायत े त वबोध " यावर
िव ास िदसतो .
सॉ ेटस या त विच ंतनात बौि क वावल ंबनावर अिधक भरवसा िदस ून येतो.
येकाजवळ ब ु ी आह े आिण या ब ु ीचा उपयोग क न न ैितक जीवनाची ताि वक
बैठक व व स ंबंधी ान य ेक जण िमळव ू शकतो , यावर याचा िव ास होता . तो नेहमी
हणत अस े क ान इ ंि या ार े बाहे न य ेत नाही . तसेच दुस यांकडुनही िमळत नाही .
दुसरा मन ु य मोठा अस ेल तर तो बौि क दाईच े काम चा ंग या प तीन े क शकतो .
बु ीचे ाना या े ात मह व आह े. हे समजावताना सॉ ेिटस हणतो क ' ान ह े
संक पना मक असत े'. कोण याही िवषया या बाबतीत जी स ंक पना आह े, ितचे बु ीने
होईल. असे िव ेषण करताना िविवध अन ुभवांचा उपयोग ज र होईल , परंतु मु य का म munotes.in
Page 27
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
27 बु ीचे अस याम ुळे संक पनाच े िव ेषण करताना स ंक पन ेतील अप ूण ता अथवा
अतािक कता या ंचे ान ब ुि लाच होईल . आमच े ान अथा त संक प ाना ंचे ान ह े
अिधकािधक प होत जाईल ही स ंक पना िजतक अिधक प होईल िततकाच
मनु य िवपरीत ान आिण अ प िवचार या ंपासून दूर राह शकतो . परंतु या बौि क
वासाची स ु वात ामािणकत ेतून झाली पािहज े, आिण ही ामािणकता हणज े वतः च े
अ ान मा य करण े हणून सॉ ेिटस हणतो क वतः या अ ाना या ानाची स ु वात
होते. हा िवरोधाभास नस ून स यि थती आह े. मला मा या अ ाना या ानापास ून
ानाची स ु वात होत े. हा िवरोधाभास नस ून स यि थती आह े. मला मा या अ ानाची
जाणीव होण े अग याच े आहे.
आपली गती तपासा :
१. सॉ ेिटसची अ यास प ती प करा .
२. सॉ ेिटस ो र (संभाषण ) प ती प करा .
२.४ सॉ ेिटसचा नीितिवषयक ि कोन
सॉ ेिटसला ानाच े चंड आकष ण व ेम अस ूनही क ेवळ ानाक रता ान िमळवण े हे
याचे येय न हत े. केवळ क पना ंचा ख ेळ कर यात रम ून जाण े, वैरक पना ं या
िवहारात व सा ा यात व छ ंदाने तरंगत राहण े हे हे सॉ ेिटसच े येय न हत े. उलट
ानान े आपल े नैितक आचरण व जीवन व छ , पिव व उ च पातळीच े हाव े असाच
याचा आ ह होता . हणज े केवळ स ै ाि तक ान िमळिवण े, बु ीचा िवलास इतरा ंना
दाखिवण े हे याच े येय न हत े, तर यवहारात व य जीवनात ानान े माणसा ंना
सदाचरणी व स छील बनवाव े अशीच याची ख या ानापास ून अप े ा आह े. "कोणीही
मनु य व े छेने चूक करीत नाही ." हे लहानस े एकच वा य आह े. पण त े सॉ ेिटसच े
त व ान अ य ंत अथ पूण रीतीन े य करत े. या वा याच े रह य व ग ुढाथ असा आह े क
येक नैितक व ैगु याचे मूळ बु ीत असत े व त े आकलना या िव मात असत े.
थोड यात याचा अथ असा क याला चा ंगले (िशव) काय आह े ते समजते. तोच चा ंगले
आचरण करतो . ी िक ंवा मम ीचा अभाव ह े अनैितक आचारणाच े खरे कारण आह े.
याव न सॉ ेिटस या मत े संक पन ेचे प व िन : संिद ध ान ह े नैितक आचरणास
कसे साहा यक , उपयु व आव य आह े हे प होत े. 'सदगुण हणज े ान ' ही
सॉ ेिटसची उ एक अिवनाशी , िव स य हण ून ओळखली जात े. या या मत े
आ याम य े अिवव ेकाचा असा कोणताही भाग जण ू नसतोच . माणसाची य ेक कृती ही
बु ीने िनधा रत होत असत े. माणसाची ब ु ीच सव काही ठरवीत व िनय ंि त करीत
असत े. हणज े एखादी गो यो य व चा ंगली आह े आिण तरीही ती न करण े व न क ृतीत
आणण े िकंवा एखादी गो वाईट आह े असे माहीत अस ूनही ती करावयास भाग पडणा या
वृ ीस बळी पडण े ही गो सॉ ेिटस या मत े केवळ शोकजनक व घातकच नाही . पण
ती घडण े केवळ अश य ाय आह े असे सॉ ेिटसच े मत आह े. इ छे या आहारी जाणा या
मना या व ृ ी या िव सॉ ेिटसच े मते केवळ शॉकजनक व घातकच नाही . पण ती munotes.in
Page 28
पा ा य त व ान
28 घडणे केवळ अश य ाय आह े असे सॉ ेिटसच े मत आह े. इ छे या आहारी जाणा या
मना या व ृ ी या िव सॉ ेिटस न ुसता िनष ेध क न था ंबत नाही , पण इ छ ेने
मानवी मन प ूण पणे िगळंकृत होण े, मानवी कामवासन े या स ंपूण आहारी जाण े ही गो तो
अश यच समजतो .
सॉ ेिटसचा म ु य स ंदेश बुि िन ा व नीितिन ा हा आह े. या या नैितक िच ंतनातही
बुि िन ेचा अिव कार प पण े िदसतो . नैितक िच ंतनात आिण तस ेच नैितक जीवनात
जी ढीिन ा आिण गतान ुगितकता य ेते. यामुळे समाजात न ैितकत ेबाबत िच ंतन
कर याची उदासीनता िदस ून येते. जी कृती ढीमा य आह े ितलाच नीित समजल े जाते.
जी कृती केली आह े, अथवा िज ला बह स ं य लोका ंनी वीक ृती िदली आह े, ितला न ैितक
समजल े जात े. परंतु सॉ ेिटस या मतान ुसार ढीची व काय ाची स ु ा न ैितकता
तपास ून घेतली पािहज े. उदाहरणाथ संभव आह े क ग ुलामिगरीची प ती एक जमा यात
िविश कारची ढी लोकोपयोगी होती . परंतु बदल ले या जमा यात िक ंवा बदलल े या
काय ाम ुळे ती ढी हािनकारक होऊ शकत े.
हणून बुि धान न ैितक िच ंतन िक ंवा िवव ेक िन नीितम ा आव यक आह े.
सॉ ेिटसचा हा िवचार वर उ ल ेख के या माण े या या िस स ु ा मक वा यात गट
झाला आह े आिण तो िवचार आह े 'Virtue is knowledge ' 'सदगुण ान आह े.' सदगुण
िकंवा सदाचार य क ृतीसंबंधी आह े आिण ान ह े बुि िन आह े. हणून सॉ ेिटस
या िवचाराला ख ूप मह व आह े.
सामा यतः मन ु याला वाटत े क एखादा न ैितक सदग ुण चा ंगला अस ूनही याच े ान
असूनही य यव हारात हा सदग ुण साकार होऊ शकत नाही . मी नीितम ा चा ंगली
जाणतो . परंतु माझे आचरण नीितम ेपासून दूर आह े. अशी वा य े लोका ं या स ंवादात
ऐकायला य ेतात. सॉ ेिटसला अशा त ह ेची भूिमका अमा य आह े. वर उ ल ेख या माण े
याचे हणण े आहे. जर आ हाला नीितच े मम िनि त आिण प पान े ात अस ेल तर
आ ही अनीितमान राह च शकत नाही . सॉ ेिटसच े ान हणज े अंतः ेपासून
िमळाल ेली कम ी आह े. हे ान क ेवळ प ु तक िक ंवा भािषक नाही . नीितम ेत सत ्
असत , चांगले-वाईट यातील िवव ेक जे हा प होईल , चांगले का आह े ? आिण वाईट ह े
वाईट का आह े ? याचे मनु य बु ीला अ य ंत िनि त आिण प ान जर झाल े तर
मनु य वाईट करणारच नाही . जे हा मन ु य वाईट गो च े अवल ंबन करतो , ते हा या या
मागे सु ा मन ु याची अशी समज ूत असत े क ही वाईट गो स ु ा कोण या ना कोण या
पात चांगली समज ून उचलल े जाते यात ब ु ी ही िवकारा या आधीन रहात े.
सॉ ेिटसचा हा िवचार प ु कळ लोका ंना अ यावहा रक वाटतो . परंतु याची द ुसरी बाज ू
पण आपण बघ ू शकतो आिण ती हणज े ानाचा प रणाम यवहारात हायला हवा .
कृतीत हायला हवा . आजकाल ान आिण यवहार , िवचार आिण आचरण यात ख ूपच
मोठी तफावत िदस ू येते. आप याकड ेही हणतात , "य: ि यावान ् स: पि डत :',
सॉ ेिटस बुि िन व त विन अस याम ुळे याला ान व क ृती यातील तफावत मा य
नाही. ही तफावत हो याच े कारण आ ही बौि क या ामािणक ब ुि िन ना ही हे munotes.in
Page 29
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
29 आहे. आ ही आम या ब ु ी या िनण याशी ामािणक नाही . पु कळ व ेळा आ ही या
बु ीला म ूलगामी ा ं ारा एखा ा िवषया या म ुळापय त नेत नाही . पु कळस े सदाचारी
हे केवळ पार ंपा रक ीन सदाचारी असतात . सदाचाराच े मह व मम यांना मािहत
नसते. ीम गव ीत ेम येही तेरा या अ यायाम य े काही महान स ुणांना ान हटल े
आहे. 'अमािनतवम ् .... इित ानम ्' असा स ुण सॉ ेिटस या प तीन ुसार िशकवला
जाऊ शकतो . यावर या यान े देऊन न ह े. या अथा नी 'Virtue is teachable ' स ुण
िशकवता य ेतात.' अशा प तीन े सॉ ेिटसच े नैितक िच ंतन पा ा य त व ाना या
इितहासात फार मह वाच े अ थ पूण व ेरक मानल े जाते. आजही स ंक पना ंचे बौि क
िव ेषण व या प करण े (Analysis of Concepts ) हे त व ानाच े मह वाच े काय
मानल े जाते.
आपली गती तपासा :
१. सॉ ेिटस नीितिवषयक ि कोन प करा .
२.५ सॉिफ टा ं या िवचारा ंचे खंडन
लेटोची व त ुमीमांसा व ानमीमा ंसा यात भ ेद करण े कठीण आह े. लेटो या मत े
मनु याला व त ुिन व यथाथ ानाचा बोध होऊ शकतो . ान हणज े काय व ाना या
मुख ल य काय आह े याचा शोध ल ेटोने घेतला. यथाथ ान हणज े काय ह े
सांग यासाठी ल ेटोने ात हणज े काय नाही याच े िववेचन केले. सॉिफ ट त व ाना ंनी
असे ितपादन क ेले होते क ान हणज े इंि य स ंवेदन होय . दुसरा सॉिफ ट िवचार
असा होता क ान हणज े मत होय . लेटोने याव ेळी चिलत या दोन िस ा ंताचे
खंडन क न याचा ान िस ा ंत िवशद क ेला.
२.५.१ ' ान हणज े इंि यसंवेदन न ह े':
िस सॉिफ ट त व ोट ॅगोरस या मत े मानव हा जगातील सव गो चा मापक आह े.
स य व त ुिन नस ून यि िन असत े. याला ज े ज से िदसत े ते या या ीन े व
या याप ुरते स य असत े. ान व इ ंि य स ंवेदन यात तादा य आह े. व तुिन िक ंवा
सवा साठी स य अस े काही नसत े. ान क ेवळ य ेक य च े वतःच े इंि यस ंवेदन
असत े.
लेटोने ोटॅगोरस या या िस ा ंताचे पुढील माण े खंडन क ेले -
१) जर इंि य स ंवेदन हणज े ान आह े असे मानल े तर ा या ंना सु ा स ंवेदना होतात .
तर मग ा या ंनाही ान होत े व ाणीस ु ा सव गो च े मानक ठरतात का ?
२) ोटॅगोरस या मत े येक य ला ज े खरे वाटत े ते या य साठी खर े असत े. जर
ोटॅगोरसचा िस ा ंत मला ( लेटोला) खोटा वाटत असला तर हा िस ा ंत खोटा
ठरतो का ? ोटॅगोरस ह े मा य करील का ? munotes.in
Page 30
पा ा य त व ान
30 ३) मनु याने भिव यकालािवषयी िनण य अन ेकदा च ुकतात . हणज े य ला ज े वाटत े ते
येक वेळी खर े नसत े.
४) ोटॅगोरस या मत े सव इंि य स ंवेदन सारखीच स य असतात . इंि य स ंवेदने अनेकदा
िवरोधा मक असतात . एखादी व त ू जे हा जवळ असत े ते हा मोठी िद सते. जे हा ती
व तू दूर असत े ते हा ती व त ू लहान िदसत े. एखादा कागदाचा त ुकडा व ेगवेग या
कोनामध ून वेगवेग या आकाराचा िदसतो अशा यावत क इंि य स ंवेदना मधील
कोणत े इंि यस ंवेदन ान हण ून ा धरायच े ?
५) ोटॅगोरस या मत े सव इंि य स ंवेदन एक सारखी स य असतात . हणज े एखा ा
लहान म ुलाची स ंवेदन या या िश का ं या इ ंि यां या स ंवेदनाइतक च खरी
असावयास हवी . या िस ा ंतानुसार सव िश ण , चचा वाद- ितवाद अश य ठरतात .
६) येकाचे इंि यान ुभव स य आह ेत अस े जर वीकारल े तर आपण का च ुकतो याच े
प ीकरण िमळत नाही . िविश व ेळेला एखा ा गो ीच े जे ान आपणास होत े ते तसे
वेग या व ेळेस नस याच े आढळत े. ा कारची ानातील िभ नता अथवा च ुकांना
ोटॅगोरस या िस ा ंतानुसार काहीच आधार िमळत नाही .
७) ोटॅगोरसचा िस ा ंत 'स य' या संक पन ेची व त ुिन ता न क न स य व अस य
यातील भ ेद अथ हीन करतो . जे मला िदसत े ते मा या साठी खर े आहे हे हणण े
आप या इ ंि य स ंवेदनाना क ेवळ द ुसरे नांव देणे आहे.
८) केवळ एका इ ंि यस ंवेदनामुळे ान होत नाही . िविभ न इ ंि यान ुभवांचे एक ीकरण ,
संघटन, तुलना ही इ ंि यांची काय नसून एक मानिसक ि या आह े. यामुळे ान ह े
केवळ इ ंि यस ंवेदन नस ून बुि चे काय आहे.
२.५.२ ान ह े मत नाही :
सॉिफ ट त व ा ंनी य ेक िवषयावर अन ेक मत े श य असतात अस े ितपादन करीत
होते. यामुळे ान हणज े मत असाही िस ा ंत मांड यात आला . लेटोने ानाची मत
हणून यि साप े ता अमा य क ेली. ान कोणाचाही अिभ ाय अस ू शकत नाही
यासाठी ल ेटोने पुढील य ुि वाद क ेले.
१) मत अथवा अिभ ाय खर े िकंवा खोट े असू शकत े. खोटे मत ान ठ शकत नाही .
तसेच खर े मत स ु ा ान नाही . अिभ ाय अ ंत: ेतून िकंवा सहज व ृ ीमध ून येतो.
पण यासाठी कोणतीही कारण मीमा ंसा देता येत नाही . खरे मत एखादी गो िविश
कारची आह े सांगते पण ती िविश कारची का आह े याचे प ीकरण द ेऊ शकत
नाही.
२) कोणत ेही मत िक ंवा अिभ ाय अि थर असतो . कोणत ेही मत , खरे असल े तरी व ृ व
कौश यान े खोडून काढता य ेते. मत स ंभावा मक असत े तर ान िनि त व पाच े
असत े.
३) ान िव ासावर िक ंवा कोण याही अिभ ायावर अवल ंबून नसत े. ान ह े बुि ने व
तका ने ा होणार े संपूण आकलन असत े. munotes.in
Page 31
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
31 आपली गती तपासा :
१) लेटोने ान ह े इंि य संवेदन आह े या िस ं ांताचे खंडन कस े केले आहे ?
२) लेटोने ान ह े मत आह े या िस ं ांताचे कसे खंडन केले आहे ?
२.६ लेटोची ानमीमा ंसा
सॉिफ ट त व ाना या िस ा ंताचे खंडन क े यानंतर ल ेटोने फ डो , रपि लक व
सॉिफ ट या स ंवादांमधून ान हणज े नेमके काय ? या ा ंचे सकारा मक उ र िदल े.
लेटो या मत े ान कोण याही य या इ ंि य स ंवेदनावर अवल ंबून नसत े. ान
इंि यस ंवेदना या पलीकडील आकार प आयिडयाज च े बु ी ारा होणार े बोधन होय .
लेटो ं ा मक िवचारा ंचा ण ेता होता . जे आहे व जे असाव े यातील ं सनातन आह े.
लेटो या व त ुमीमांसेम ये स ाशा ात , ानमीमा ंसेम ये तस ेच नीितशा व
रा यशा याम य े ं ा मक िवचार आढळतात . लेटो व त ुि थती व आदश यातील
अंतर या या त व ानाम य े अधोर ेिखत करतो .
२.६.१ ान ह णजे िचरंतन आयिडयाज च े बोधन :
लेटो या मत े इंि यां ारे मनु याला क ेवळ िवकारी सतत बदलणारी नाशव ंत, ातृसापे
व अि थर अशा इ ंि यस ंबंध सृ ीचे ान होत े. बदलत जाणा या व त ू केवळ पडछाया
असतात . स य या पडछाया ं या पलीकड े िचरंतर अप रवत नीय व साव देिशक असत े.
स य ान हणज े बदलत जाणा या िविश व त ूंकडून शा त व अप रवत नीय,
साव देिशक सामा य स ंक पना ंचे ान हणज े बदलत जाणा या िविश व त ूंकडून शा त
व अप रवत नीय साव देिशक सामा य स ंक पना ंचे ान होय . लेटो अशा िन य व िचर ंतन
सामा या ंसाठी आकार अथवा आयिडया अशी स ं ा वापरतो .
सॉ ेिटस या मत े स य क ेवळ स ंक पना ं ारा समज ू शकत े. ान स ंक पना ंनी बनत े.
लेटो या मत े आकार प आयिडया (सारत व े) बुि ग य स ृ ीत असतात . मनु या या
अंत ि धान िवमश बु ीने इंि य स ंबंध सृ ी या पलीकड े असणा या िवचार स ृ ीचे
ान होत े. िवचार स ृ ी ाम ु यान े व त ूं या व क पना ं या प ूण वां या िवकारा ंनी
बनलेली आह े. ित यातील सव आकार (सारत व े / आयिडया ) ि थर शा त अिवकारी ,
अप रवत नशील व प ूण असतात . या िचर ंतन आयिडया ंचे बोधन ह णजे ान होय .
२.६.२ ान क ेवळ अन ु मरण असत े :
लेटो या मत े मानवी आ मा अमर व अिवनाशी आह े. आ याच े मूळ थान आयिडया ंचे
िव आह े. मानवी शरीर धारण क े यावर आ याला या या म ूळ ानाच े हणज ेच
आयिडया ंचे िव मरण होत े. भौितक िव ाम य े अनेक व त ूंचे अनुभव य ेतात. यामध ून
बुि ग य सारत वा ंचे केवळ स ंकेत िमळतात . या संकेता ार े तसेच िचंतन व मनन या ं या
सहा यान े िव म ृतीत ग ेले या सारत वा ंचे पु हा मरण होत े. ान हणज े अनुिचंतन
अथवा िव म ृत सारत वा ंचे जागृतीकरण आह े. munotes.in
Page 32
पा ा य त व ान
32 लेटो ानाम य े अनुभवपूव घटक मानतो . िश ण हणज े मनामधील उपजत व
सु ाव थ ेतील प ूव मृती झाल े या ानाच े पुन: मरण करण े हणज े िश ण घ ेणे होय.
२.६.३ ाना या पात या :
रपि लक या ंथाम य े लेटोने मानवी मनाचा अ ानाकड ून ानाकड े होणारा वास
प क ेला आ हे. एका िवभािजत र ेषे या सहा यान े लेटो या वासातील अ गत व गत
अव था हणज े ाना या पात या दश िवतो.
गत अव था
अ गत अव था ान िववेक बु ी िवल ण ब ु ी सारत व े
(आयिडया )
िविभ न शा े
मत या हा रक
ाितभािसक धारणा , िव ास
क पना , िवलास ,
म
लेटोने अ गत अव थ ेतील बोधनाला मत व गत अव थ ेतील बोधनाला ान अस े
संबोिधल े आहे. मत ही अ गत अव था यावहा रक ान व ाितभािसक ान याम य े
िवभािजत होत े. ाितभािसक ान क पनािवलासाच े ामक असत े. यावहा रक ा न
इंि यगोचर िव ाच े व जग यासाठी प ुरेसे असत े मा यावहा रक ानाला स य ान
हणता य ेणार नाही .
ान ही गत अव था िवव ेका मक ान व िवल ण ब ु ीने ा ान यात िवभािजत
होते. िवल ण ब ु ी वै ािनक िच ंतन व गिणती ान ा क न द ेते. असे ान स या या
जवळ जात े. परंतु संपूण स याच े दश न िवल ण ब ु ीने होत नाही . िववेका मक ान
संपूण स याच े हणज े "आयिडया ंचे" ान क न द ेते.
मानवी मनाचा अ ानाकड ून ानाकड े असा वास सोपा नाही . यासाठी व ैचा रक िश त
व मानिसक बळ लागत े Eros हे त व मानवी मनाचा िवकास घडव ून आणत े. Eros हे
अशरीरी ेम होय . इंि यातील आकार प आयिडयाच े संपूण आकलन होण े हे मानवी
मना या िवकासाच े उि आह े. केवळ िवव ेका मक ब ु ी उदा व रमणीय सारत वा ं या
(आयिडया ) ताि वक स दया या अथा ंग सागराक डे बघ याची मता ा क न द ेते.
२.६.४ गुहेचे पक :
रपि लक या ंथाम य े लेटोने गुहे या पका ार े मानवी आ याचा अ ाना या
अंधा या जगतामध ून ाना या त ेजोमय जगताकड े वास प क ेला आह े. ाना या
तेजोमय स ृ ीम य े वेश करणारी य च रा य कारभार क शकत े. असा ानस ूय
पाहणारा मानव त व ानी राजा बन ू शकतो . गुहेचे पक मानवी आ याच े आभासी
पडछाया ं या िन न तरीय बोधाकड ून िचर ंतन िवव ेका मक व झगझगीत स या या
सव च ानाकड े उ थान दश िवते. munotes.in
Page 33
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
33
लेटोने काशाकड े त ड अ सले या एका खोलगट ग ुहेचे पक सा ंिगतल े आहे. या गुहेत
बालपणापास ून साखळद ंडाने जखडल ेली माणस े राहतात . यांचे त डे कायम ग ुहे या
आतील िभ ंतीकड े असून या ंची पाठ ग ुहे या व ेश ाराकड े असत े. गुहेतील जखडल े या
कै ांनी सूय काश कधीही पािहल ेला नाही . गुहे या वेश ाराशी धगधगता अ नी आह े.
कैदी व अ नी याम य े एक उ ंच उभट र ता व तस ेच ठ गणी िभ ंत अथवा पडदा आह े.
उभट र याव न जाणा या -जाणा या य या हातातील प ुतळे, जनावरा ं या आक ृती
िकंवा अ य व त ूं या साव या ग ुहे या आतील िभ ंतीवर पडतात . साखळद ंडाने बांधले
गेलेले कैदी केवळ आतील िभ ंतीवरील छाया काशाचा ख ेळ पाह शकतात व क ेवळ
ित वनी ऐक ू येतात.
अशा अन ेक कै ांमधून एखादा क ैदी मु होऊन ग ुहे या बाह ेर आला तर स ु वातीला
ख याख ु या स ूय काशाम ुळे याच े डोळे िदपून जातील . नवीन स ंवेदनांशी तस ेच व त ूं या
अि त वाशी याला ज ुळवून याव े लाग ेल. सूय काश पािहल ेला, नवीन ी ा
झालेला माण ूस परत ग ुहेत आला तर अ ंधाराम ुळे तो अडखळ ू लागेल व अ य क ै ां या
उपहासाचा िवषय बन ेल.
गुहेचा आतील भाग मानवी मनाची मत अ गत अव था दश िवतो ग ुहेतील माणसा ंना
केवळ पडछाया ंचे ान होत े. पण त े स य ान नसत े. गुहेचा बाह ेरील भाग मानवी मनाची
ान ह गत अव था दश िवतो. गुहे या बाह ेर आ यावर व त ूं या ख या पाच े दश न
होते. मु होऊन िचत ् सूय " पाह शकणारा माण ूस ानी िवचारव ंत व त विच ंतक असतो .
सूय पािहल ेला माण ूस' या मराठी नाटकाम य े लेटोचे गुहेचे पक अितशय न ेमकेपणान े
व कला मकत ेने कट झाल े आहे.
आपली गती तपासा
१. लेटो या मत े ान हणज े काय आह े ?
२. मानवी मनाची ानाकड े गती कोण या ट या ंमधून होत े ?
३. लेटोचे गुहेचे पक प करा . munotes.in
Page 34
पा ा य त व ान
34 २.७ लेटोचे आयिडयाज चा िस ा ंत
लेटो या त व ानाम य े 'आयिडया ं या' िस ांताला म यवत थान आह े. 'आयिडया ंचे
ान ह े सव े ान आह े. 'आयिडयाची अन ुभवातील व ब ु ीग य अशी वत ं सृ ी
आहे. भौितक व त ुंचे इंि यस ंवेदनांनी ान होत े. सतत प रवत न होत असल े या भौितक
व तूंमधील ि थर व िन य भागाला ल ेटो आयिडया अथवा आकार अस े नांव देतो.
आयिडया हणज े सारत व होय . उदा. घोडा काळा पा ंढरा िक ंवा अ य र ंगाचा असतो .
मा सव घोडया ंम ये आढळणा या समान अथवा सामाईक ग ुणधमा ना ल ेटो आकार
अथवा आ यिडया हणतो . घोडया या र ंगाचे ान इ ंि य स ंवेदनांमुळे होत े. मा
घोडया या सारत वाच े (आयिडयाच े ान िवव ेकबुि ने ा होत े.) आयिडयाचा िस ा ंत
मानवी मनाची न र , अि थर व अन ेक अशा म ूत व तूंकडून शा त ि थर व एक अशा
अमूत संक पना ं या ा नाकड े गती दश िवतो.
लेटो या आयिडया या िस ा ंताम य े िहरॅि लटस , पाम नायिडज व सॉ ेिटस या
िवचारा ंचे संिम ण सापडत े. लेटोने इंि यगोचर व त ूं या अिवरत प रवत नाची क पना
िहरॅि लटस कड ून घेतली. आयिडया ं या िचर ंतन अि त वाची क पना पाम नायिडज
कडून घेतली सॉ ेिटस या स ंक पना ंना िचर ंतन अि त व द ेऊन ल ेटो या आकार प
सारत वा ं या िस ा ंताचा उगम झाला .
लेटो या मत े आयिडया ंची अथवा सारत वा ंची वैिश य े पुढील माण े आहेत.
१. लेटो या 'आयिडया ' ये (Substances ) या वय ंिनिम त व वयंिनयंि त
आहेत. आयिडया वतः च अ ंितम स ा अस ून या ंचे अि त व अ य कशावरही
अवल ंबून नाही .
२. आयिडया साव देिशक आह ेत. या िववि त व त ू नसून सामा य (Universals )
आहेत.
३. आयिडया भौितक नस ून िवचार प (Thought ) आहेत. परंतु या कोणा याही
मनातील िवचार नस ून आयिडया ंना या ंचे वतं अि त व आह े.
४. आयिडया ऐ य प (Unity ) असतात . आयिडया अन ेकाम य े एक असत े. सृ ीम य े
अनेक झाड े असतात . परंतु झाड ही आयिडया एकच असत े.
५. आयिडया इ ंि यगोचर व त ूंचा आधार (Ground ) असतात . असं य, िविवध
व तूं या िववि त अि त वाच े प ीकरण आयिडयाम ुळे िमळत े.
६. आयिडया अप रवत नशील अिवकारी व अिवनाशी (Eternal ) असतात . सुंदर व त ू
कालांतराने नाश पावतात . परंतु स दय ही आयिडया कधीच न होत नाही .
भूतलावरील सव मनु य नािहस े झाल े तरी मन ु य ही स ंक पना िन य व अिवनाशी
आहे. munotes.in
Page 35
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
35 ७. आयिडया (सारत व े) पूण व (Perfection ) य करीत असतात . इंि यगोचर
सृ ीमधील व त ूंम ये काही ना काही य ून व अथवा अप ूण व आढळत े. परंतु
सारत व े सव दोषांपासून मु अस ून ती प रप ूण असतात .
८. आयिडया व त ूम ये अ तिह त अथवा (Immanent ) असतात याच माण े
व तूं या अतीत (Transacendental ) सु ा असतात . स दय या माण े
फुलांम ये सामावल ेले असत े.
९. आयिडया िदक ् आिण काल (Space & Time ) यां या माया दांपासून मु व
अतीत असतात .
१०. आयिडया ंचे आकलन क ेवळ िवव ेकबु ीला होत े. असं य तस ेच िविभ न
व तूंमधील समानता शोध ून या तील सार त वाच े आकलन क ेवळ िवचारम ंथनाच े
श य होत े.
११. आयिडया अन ेक कार या असतात . घोडा, मनु य, झाड, नदी तारा यासार या
भौितक व त ूं या आयिडया असतात . शु व, गु व, माधुय यासार या
गुणधमा या आयिडया असतात . याय, स दय , स य, िशव व यासार या न ैितक
आयिडया स ु ा असतात . नैसिग क तस ेच मानविनिम त व त ूं या ही आयिडया
असतात .
१२. लेटो या मत े िविवध सारत वाची रचना एखा ा िपर ॅिमड सारखी असत े.
आयिडया ं या रचन ेमधील सव े व सव यापी आयिडयाला ल ेटो िशवत व
(Idea of Good ) हणतो . िशवत व हीच अंितम स ा अस ून ती सव म ,
सव यापक व सव समाव ेशक आह े. सारत वा ंमधील पर परस ंबंधा या शा ाला
ंद याय (Dialectic ) हणतात . त व ानाच े उिद अ ंितम स ा असल े या
िशवत वाच े व ंद यायाच े यथाथ आकलन क न घ ेणे आहे.
१३. आयिडया प रप ूण अस तात. मा इ ंि यगोचर िव सदोष व अप ूण आ ह े.
अनुभवज य िव ातील व त ूं या दोषा ंचे अ पूण वाचे कारण जड य आह े.
लेटो या मत े ई र (Demiurge ) सारत वान ुसार भौितक व त ू घडिवतो . ई र
िव ाचा िनमा ता नस ून तो िव ाचा रचनाकार आह े.
आपली गती त पासा :
१. लेटो या आयिडया ंची वैिश य े सांगा.
२.८ समी ा
१) लेटोचे त व ान अ य ंत िव त ृत, यापक , बह रंगी व सम ृ आह े. लेटो या
िवचारा ंम ये यां या आधी या त विच ंतकां या िवचारा ंचे धागे अ य ंत सफाईदार
प तीन े िमसळल े आहेत आिण तरीही ल ेटोचे िवचार सवा पे ा अ य ंत वेगळे ठरतात .
लेटोम य े उदा आदश व सू म िवचार , गाढ िव ा आिण ितभा , ान लालसा व
सौदया वेषण ही व ैिश े आढळतात . लेटोम य े सू म तरल , व भेदक िचिक सा व munotes.in
Page 36
पा ा य त व ान
36 िव ेषण करणारा त विच ंतक आिण उ ुंग व रोमा ंचकारी क प नािवलासाम य े
रमणारा कवी अशा दोन यि म वा ंचे बेमालून एक करण पहावयास िमळत े. लेटो या
िवचारा ंची मोिहनी िभ न मत े असणा या सव च िवचारव ंतां या मनावर आजही आह े.
२) लेटो ैतवादाचा प ुर कार करतो . इंि यस ंवेदन स ृ ी आिण सारत वाची ब ु ीग य
सृ ी यांना तो प ूण पणे वतं मानतो .
३) अॅ र टॉ टलने लेटो या आयिडया ं या िस ा ंतावर अन ेक आ ेप घेतले आह ेत.
अॅ र टॉ टल या मत े अनुभवातील व अम ूत सारत व े (आयिडया ) अनुभवास य ेणा या
घटना ंचे प ीकरण क शकत नाहीत .
४) अॅ र टॉ टल यामत े प रप ूण व आदश आयिड यांचे मूत पाम य े कटीकरण कोण या
श म ुळे व कोण या ि य ेमुळे होऊ शकत े याचे प ीकरण ल ेटोने िदलेले नाही.
५) इंि य स ंवे व त ू व सारत व जर एक नसतील तर त े सार या व त ूचे कसे होऊ
शकेल ? तसेच ती िववि त व त ू या सारत वाच े (आयिडया चे) मूत व य प
कसे होऊ शक ेल ही ताि वक अडचण िनमा ण होत े.
६) लेटोचे त व ान तािक क युि वादा ंऐवजी पका ंमधून व का या मकत ेमधून य
होते. अनुभवास य ेणा या व त ूंना ल ेटो पडछाया ितमा िक ंवा अन ुकरण अस े
संबोधन वापरतो . गुहेचे पक का या मक सादरीकरणाच े उ म उदाहरण आह े.
७) इंि यस ंवे व त ू व आयिडया या ं यामधील स ंबंधाचे समाधानकारक प ीकरण
लेटो देत नाही . लेटो अन ुभवग य स ृ ीतील व त ू आयिडयाम य े सहभागी
(Participate ) होतात , तसेच आयिडया भौितक व त ूंम ये ितिब ंिबत होतात अस े
ितपादन करतो .
लेटो या आयिडया ंना तीन कारच े मह व आह े. स ाशा ीय या आयिडया ा
सदव त ू आह ेत. तािक क या एक आयिडया अन ेक व त ूंमधील सा य -फरक
ओळख ून या ंचे ान स ु यवि थत बनिवत े. योजनवादी ीन े आयिडया ह े येय व
व तूंचे अंितम का रण आह े.
२.९ सारांश
पा ा य त व ानाची स ु वात ीक त व ानान े होते. इस. पूव सहा या शतकात थ ेलीस
नावा या िवचारव ंताने वतः या ब ु ीने िव ा या उ प ी िवषयी व म ूल यािवषयी
उभे केले. यानंतर ब याच त विच ंतकांनी य न क ेले. यानंतर सोिफ ट या ंनी िवचारा ंची
िदशा बदल ून मानवक ी िवचार मा ंड यास स ु वात क ेली. हळूहळू सोिफ ट अितशय
यवहारवादी बन यान े मानवी जीवना या अध :पतनांस सु वात झाली . अशा व ेळी
सॉ ेिटसची ो री हणज ेच संभाषण प ती होती . या संभाषण िक ंवा प तीन े
मनु य हा वतः या ब ु ी या सह यान ेब आ ंत रक ान य क शकतो . यावर munotes.in
Page 37
सॉ ेिटसची अ यास प ती व
नीितशा
37 सॉ ेिटसचा िव ास होता . नैितक, सामािजक , राजक य , आ म ानास ंबंधी ा ंचा
सॉ ेिटस या िच ंतनात अिधक मह व व ाधा य आह े.
सॉ ेिटसला ानाच े चंड आकष ण व ेम अस ूनही क ेवळ ानाक रता ान िमळिवण े हे
यांचे येय न हत े. ानान ुसार माणसा ंचा आचार असायला पािहज े. ही सॉ ेिटसची
मु य न ैितकिवचार धारा आह े सॉ ेिटस या न ैितक िवचारधार े नुसार कोणीही मन ु य
व छ ेने चूक करीत नाही . याचा थोड यात अथ असा याला चा ंगले, िशव काय आह े ते
समजत े, तोच चा ंगले आचरण करतो . सॉ ेिटसचा म ु य स ंदेश बुि िन ा व नीितिन ा हा
आहे. यां या न ैितक िच ंतनातही ब ुि िन ेचा आिव कार प पण े िदसतो . कोणतीही
ढी हािनकारक होऊ नय े यासाठी न ैितक िच ंतन िक ंवा िवव ेक धान नीितम ा
आव यक आहे. सॉ ेिटसचा हा िवचार या या िस स ू ा मक वा यात गट झाला
आहे. ते वा य हणज े 'Virtue is knowledge ' 'स ुण हे ान होय ' असे आहे.
त व ाना या इितहासाम य े ल ेटोनेच सव थम सव समाव ेशक त विच ंतनाची
िवचार णाली िनमा ण केली. सॉ ेिटस या िशकवण ुक चा फार मोठा भाव ल ेटोवर
झाला होता . लेटो या िलखाणाम य े याच े त व ान सॉ ेिटस या य र ेखे या त ड ून
येते. अशा कार े लेटोने आप या ग ु ब लचा प ू यभाव कट क ेला आह े.
ान हणज े काय ा ाच े उ र द ेताना ल ेटोने सॉिफ ट त विच ंतकां या िवचारा ंचे
खंडन केले. ान हणज े इंि यस ंवेदन व ान हणज े मत ा िस ा ंतामधील फोलपणा
लेटो िस करतो .
लेटो या मत े ान हणज े िन य , िचरंतन व िनरप े अशा सारत वा ंचे (आयिडया ंचे)
ान होय . मनु याने ान नवीन बोध नस ून पूव ा झाल े या ानाच े पुन: मरण असत े.
लेटो मानवी बोधा या मत व ान अशा दोन पात या मानतो मत ही किन बोधाव था ,
यावहा रक व ाितभािसक अव थाम य े िवभािजत होत े. ान ही उ च बोधाव था ,
िववेक बु ी व िवल ण ब ु ी या दोन तरा ंवर िवभािजत होत े.
गुहे या पका या मा यमात ून लेटो मानवी मनाचा अ ानाकड ून ानाकड े वास प
करतो .
लेटो या आयिडयाचा िस ा ंत इंि यस ंवे सृ ी व िवचार स ृ ी अस े ैत दश िवतो.
आयिडया ि थर , शा त अिवकारी व प रप ूण आकार अस ून या ंचे वतं िव असत े.
अंितम स ा सारत वा ंची बनल ेली आह े. सव आयिडया , सोपान िमक अस ून
िशवत वाची आयिडया सव च आह े. सारत वाच े ान ंद याया ार े होते. ानाच े काय
िवशेषाकड ून सामा याकड े, सीिमताकड ून असीमाकड े तसेच यवहारात ून सारत वा ंकडे
नेणे हे आहे.
munotes.in
Page 38
पा ा य त व ान
38 २.१० िव ापीठीय दीघ री
१. सॉ ेिटसची अ यास प ती सिव तर प करा .
२. सॉ ेिटसची ो र प ती िक ंवा संभाषण प ती सिव तर प करा .
३. सॉ ेिटसचा नीितिवषयक ीकोन सिव तर प करा .
४. टीपा िलहा .
१. सॉ ेिटस अ यास प ती. २. सॉ ेिटसची ो र (संभाषण ) प ती .
३. सॉ ेिटसचा नीितिवषयक ीकोन .
५. लेटोने सॉिफ ट त व ा ंना या िस ा ंताचे खंडन कशा कार े केले आहे.
६. लेटोचा ान िस ा ंत प करा .
७. लेटोचा आयिडया ंचा िस ा ंत प करा .
८. टीपा िलहा
१. गुहेचे पक
२. लेटो या मत े ाना या पात या / अव था
२.११ संदभ
1) A Critical History of Greek Philosophy "
W. T. Stace
2) A History of Philosphys
Volume I , Greece and Rome
Frederick Copleston SJ
munotes.in
Page 39
39 ३
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत (सहेतुकवाद क पन ेचा
संदभ ), पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
घटक रचना :
३.० उि े
३.१ तावना
३.२ कारणाताच े िस ा ंत (सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ )
३.३ पबंध आिण जड य
३.४ य ता (Actuality ) आिण श गभ ता (Potentiality )
३.५ टॉईकचे त व ान
३.६ एिप ट ेटसचे टोईसीझम (५०-१३५ ई. स.)
३.७ िपह नीझम त व ान
३.८ से सटस एि प रकस : संशयवाद
३.९ सारांश
३.१० संदभ
३.० उि े
अॅ र टॉ टल या चा र कारण , पबंध आिण जड य व य ता आिण शि गभ ता या
त व ानाची िव ा या ना ओळख क न द ेणे.
अॅ र टॉ टलचा स (being ) आिण स ंभवना (becoming ) ीकोन समज ून घेणे
या कार े ते या या सह ेतुकवाद (teleology ) आिण कारणता या क पन ेम ये
िनिहत आह े.
अॅ र टॉ टल या सद ् व तुमीमांसाचे (metaphysics ) मह व समज ून घेणे कारण त े
या या य ुडेमोन (सौ य , क याण ) जीवना या नीितशा ाला लाग ू होते.
टॉई सच े अि तीय त व ान समज ून घेणे munotes.in
Page 40
पा ा य त व ान
40 एिप ट ेटस या मह वप ूण टोइक िशकवणी समज ून घेणे
त व ानातील संशयवादाच े मह व समज ून घेणे
िपह िनयन स ंशयवादाचा ि कोन समज ून घेणे
से सटस एि प रकसचा स ंशयवाद समज ून घेणे यान ुसार कस े ाना या श यत ेवर
शंका नस ून िनण य िकंवा िव ास िनल ंिबत करण े असे आहे.
३.१ तावना
अॅ र टॉ टल ( ३८४-३२२ ि . पू.) हे ाचीन ीसमधील शा ीय कालख ंडातील महान
त व ा ंपैक एक होत े. ते लेटोचे िव ाथ होता . लेटोचा िवचारा ंचा या ं यावर ख ूप
भाव होता . तथािप अॅ र टॉ टलचे त व ान ल ेटो या त व ानाप े ा थोड े वेगळे होते.
लेटो या व पात िस ा ंताचे (theory of forms ) खंडन कर यासाठी त े िस आह े.
लेटो कवी आिण न ैितक-धािम क िवचारव ंत होत े व याउलट अॅ र टॉ टल हे वै ािनक
आिण तक शा होत े. यांनी व त ुमीमांसा, तक शा , स दय शा , किवता
मानसशा , भाषाशा यासह िविवध िवषया ंवर काम क ेले आ ह े. अॅ र टॉ टल या
कामांम ये ऑग नॉन (तक शा ), द िफिज स , डी ऍि समो , युडेिमयन एिथ स
इ याद चा समाव ेश आह े. यांना पा ा य तक शा ाच े जनक हण ून ओळखल े जात े
तसेच तका साठी औपचा रक णाली िवकिसत करणार े ते पिहल े होते. अॅ र टॉ टल हे
ीसम धील एथ े स येथील िलसीयम नावा या शाळ ेचे सं थापक होत े. अॅ र टॉ टलने सद्
व तुमीमांसाचा ार ंभ िबंदू आहे. लेटो या मत े, भौितक व त ू बदल यायो य असतात
आिण या ंना वा तिवकता नसतात . तथािप , ते एका सामा य नावान े शा त आिण
अप रवत नीय व पाशी स ंबंिधत आह ेत आिण ह े व प क ेवळ ब ु ीनेच समज ू शकत े.
अॅ र टॉ टल, एक व ै ािनक आिण अन ुभववादी अस ून या ंनी भौितक जगा या वा तवावर
ल क ि त कर यास ाधा य िदल े. पबंध आिण जड य या ं यातील स ंबंध ही
अॅ र टॉ टलसाठी एक म यवत सम या आह े जी तो चार कारणा ं या संक पन े ारे
पोहोचतो . िव ाचा एक ट ेलोस (उ ेश) आहे आिण य ेक गो ीचा अ ंितम उ ेश सा य
करणे हे उि आह े, असे सांगून, याने या या ंि क आिण भौितक जगाच े सहेतुक वाद
प ीकरण सादर क ेले.
टोईसीझम ह े हेलेिनि टक काळातील एक ताि वक चळवळ होती . याचे नाव टॉ य
पॉइक ल या श दाव न आल े आहे याचा अथ ारम ंडप अस े आहे. अथे स य ेथील
अगोराम य े टोईक सद य ा ारम ंडपाजवळ भ ेटायच े आिण या यान े आयोिजत
करायच े. ितस या शतका या प ूवा धा त अथ े समधील िसटीअम या झ ेनोने याची
थापना क ेली होती . टोईक िवचार णाली या पिह या तीन म ुखांपैक कोणाच ेही
संपूण िलखाण े आढळली नाहीत : याचा जनक झ ेनो (३४४ - २६२ ि . पू.), लीनथस
(२३२ ि . पू.) िकंवा ि सीपस ( d. ca. 206 BCE) टोईक त व ानी - सेनेका (४
ि . पू. - पू ६५ ि . पू ) एिप ट ेटस (५० - १३५ ई. स) आिण स ाट माक स munotes.in
Page 41
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत
(सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ ),
पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
41 ऑरेिलयस (१२१ - १८०) यांची फ प ूण िलखाण े िश लक आह ेत आिण त े ामु यान े
नीितशा ावर क ि त आह ेत.
संशयवाद हा त व ानातील ानमीमा ंसाचा म यवत िवषय आह े. हे ाना या
वेगवेग या उदाहरणा ंवर शंका घे याची िक ंवा कर याची व ृ ी आह े. संशयवादान ुसार
ान क ेवळ एक कारची समज मानली जात े. ताि वक स ंशयवाद (Philosophical
skepticism ) एकतर ान िक ंवा तक संगत िव ास श य आह े हे नाकारतो िक ंवा
िकमान असा दावा करतो क आपण सव गो ब ल िक ंवा तक संगत िव ास श य आह े
हे नाकारतो िक ंवा िकमान असा दावा करतो क आपण सव गो ब ल िक ंवा केवळ द ेव व
आ मा यासार या ग ैर- ायोिगक गो ब ल िनि तपण े काहीही जाण ू शकत नाही .
३.२ कारणाताच े िस ा ंत (सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ )
'बदल' हे अप रहाय वा तव आिण जगाच े व पही आह े. काही बदल न ैसिग क असतात
तर काही मानवी क ृत मुळे होतात . बदला या ि य ेत, गो ी नवीन प धारण करतात .
अशा कार े बदलाचा अन ेक ताि वक िनमा ण करतो .
अॅ र टॉ टलसाठी बदला या ि य ेत हालचाल , िपढी, य, वाढ इ याद चा समाव ेश
होतो. बदल का घडतो या ाच े काही प ीकरण आह े. अशा कार े बदल िक ंवा
चळवळी या िव ेषणाम य े, अॅ र टॉ टलने चार कारणा ंचा िस ा ंत मा ंडला आह े.
अॅ र टॉ टल या 'ऐिटया ' या श दाच े भाषा ंतर 'कारण ' हणून केले जाते. ताि वक िव ान
परंपरेत ते ' प ीकरण ' असे समजल े जाते. अॅ र टॉ टल या हण यान ुसार, "आप याला
एखा ा गो ीच े ान तोपय त होत नाही जोपय त होत नाही जोपय त आपण याच े 'का',
हणज े याच े कारण समजत नाही ."
चार कारणा ंशी संबंिधत असल ेले चार खालील माण े आहेत.
अॅ र टॉ टल या मत े, कोणतीही गो मग ती नैसिग क व त ू असो व मानविनिम त व त ू
िकंवा सजीव िक ंवा िनज व व त ू या चार कारणा ं या मदतीन े प करता य ेते.
१) उ पादन कारण (Material cause ) - उ पादन कारण हणज े बदलणारी व त ू
बनवणार े ये, ती व त ूची भौितक प ैलू आहे जी जाणता य ेते आिण ओळखली जात े.
उदा. - कां य पुत याच े कां य; लाकडी ट ेबलचे लाकूड. हे कशा पास ून
बनवल ेले आह े ?
उपादान कारण हे काय आह े ?
आकारीक कारण ते कशाम ुळे बनल े ?
िनिम कारण ?
ते कशासाठी
आहे ?
योजन कारण munotes.in
Page 42
पा ा य त व ान
42 २) आकारीक कारण (Formal cause )- आकारीक कारण हणज े व तूचे व प िक ंवा
नमुना. याचा अथ या या , सार, आकार , गो ची रचना असाही होतो . ही संक पना
िकंवा कारण आह े याचा िवचार मनात थम य ेतो.
उदाहरणाथ इमारतीची िक ंवा पुत याची ल ू ि ंट.
३) िनिम कारण (Efficient cause ) - िनिम कारण हणज े व त ूला गती द ेणारे. हे
प रवत नाचे मूळ िक ंवा त व आह े. हे या व त ू या िनिम तीला चालना द ेते.
उदाहरणाथ - मुलाचे वडील , िश पकार इ .
४) योजन कारण (final cause ) - योजन कारण व त ू या अि त वाचा उ ेश, या
व तूचा शेवट िक ंवा य ेय प करत े. तो आप या अि त वाचा अ ंितम उ ेश आह े.
सहेतुकवादाची क पना
तक संगत मानवी आचरण ह े सामा यतः पाठप ुरावा क ेला जाणा या उि ा ं या स ंदभा त
प क ेले जातो . याच आधारा वर, मानवा ंना िनसगा तील इतर गो च े वत न समजत े, जे
हणज े ते कसे वतःच या ं या य ेयांचा पाठप ुरावा करत असतात िक ंवा काही उ ेश
सा य कर यासाठी कस े यांचे घडण झाल ेले असत े. या उ ेशाला, येयाला िक ंवा
शेवटाला ट ेलोस हणतात आिण ट ेलोसची सवा त उ म या या अॅ र टॉ टलने िदले
होते. अॅ र टॉ टल या मत े, कोण याही गो ीच े संपूण प ीकरण िमळव यासाठी या या
उपादन , आकारीक आिण िनिम कारणा ंसह याच े योजन कारण िवचारात घ ेतले
पािहज े.
अंितम कारणा या प ीकरणासह अॅ र टॉ टल टेलोस या स ंक पन ेवर पोहो चला.
अॅ र टॉ टल या प ूव वत ंम ये सहेतुकवादाची क पना म ुख होती . तथािप , देवासारखी
बा कारण े हे नैसिग क गो च े ाथिमक कारण आह े हे यांचे मत या ंनी नाकारल े.
अॅ र टॉ टलसाठी, िनसग वतःच बदलाच े अंतग त त व आह े.
सहेतुकवाद हणज े गो चा िक ंवा उ ेशांचा अ यास . अॅ र टॉ टलचा असा िव ास होता
क गो ी कशा कार े आह ेत हे समज ून घे यासाठी सव क ृ प ीकरण हणज े ते
कोण या उ ेशाने तयार क ेले गेले हे समज ून घेणे आव यक आह े.
अॅ र टॉ टलने सहेतुकवादावर िदल ेला भर अस े सूिचत करतो क िव ातील येक
गो ीचा अि त वाच े कारण आह े. ते केवळ शारी रक रचना िक ंवा जीवशा ातील उ ेश
पाहत नाही तर मानवी जीवन कस े यवि थत क ेले जाऊ शकत े आिण कस े अंितम
टोकाकड े िनद िशत क ेले जाऊ शकत े ावर पण ल क ि त करतात . अशा कार े
अॅ र टॉ टलची िनसगा ची संक पना क ेवळ या ंि क नस ून सह ेतुकयु आह े. यां या मत े,
िनसग मानवा ं ारे िचि त कर याप े ा अिधक सामा य अथा ने काय मता दिश त करतो .
अॅ र टॉ टलने असे िन र ण क ेले क ट ेलोस हणज े योजना , हेतू, िकंवा बुि मता असण े
आव यक अस ेलच अस े नाही. munotes.in
Page 43
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत
(सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ ),
पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
43 अॅ र टॉटल या मत े, हेतु समािव असणार े योजन कारण िनि त झा यावर , उ पादन ,
आकारीक आिण िनिम कारण े समजली जातात .
तुमची गती तपासा
अॅ र टॉ टलने िदले या चार कारणा ं या िस ा ंतावर प ीकरण ा .
सहेतुकवाद क पन े या िवश ेष संदभा सह कारणता िस ा ंत प करा .
३.३ पबंध आिण जड य
अॅ र टॉ टलने येक कारणाची ि थती प क न पब ंध आिण जड य ावर चचा
सु केली. यां या मत े, आकारीक आिण योजन कारण एकच आह े. आकारीक कारण
हणज े एखा ा गो ीच े सार. व तूचे सार ( व प ) ल ात आ यान ंतर गो काय बनत े हे
हणज े योजन कारण आह े. पुढे ते सांगतात क , िनिम कारण हणज े यात
टाकल े या ऊज ारे व त ूंम ये हालचाल िक ंवा बदल घडव ून आणणारा . पण क ुशलतेने
संगमरवरी काप ून याला आकार का िदला जातो ? कारण श ेवट हणज ेच िश प
साकारायच े होते. अशा कार े योजन कारण ह े िनिम कारणाच े माग दश न करत े.
हणून, अशा कार े आपण अस े हणू शकतो क योजन कारणच िनिम कारणामागील
खरे प ीकरण आह े.
अशा कार े अ से हणता य ेईल क योजन कारण ह ेच जग बन याच े आिण यातील
बदलाच े ख रे कारण आह े. जर योजन कारण व त ू या व पाच े आिण हालचालीच े
कारण अस ेल तर योजन कारण हणज े आकारीक आिण िनिम कारण आह े असे हणू
शकतो . अॅ र टॉ टल या मत े, ित ही कारण े - िनिम , आकारीक आिण योजन खरोखर
एक आह ेत आिण त े यांना एक व त ूचे ' व प ' हणतात . उ पादन कारण क ुठ याच
कार या कारणा ंम ये समािव करता य ेत नाही . अशा कार े अॅ र टॉ टल या
त व ानात पब ंध आिण जड य ह े दोनच स य आह ेत जे जगाम य े व तूं या बन याच े
आिण िवकासाच े प ीकरण द ेतात.
येक व त ू मानवी िक ंवा जीव ह े जड य आिण पब ंध यांचे संयोजन आह े. पबंध हा
असा आह े जो समान कार या व त ूंम ये वैि क घटक आणतो . जड य य ेक
पदाथा ला िविश ता आणतो . लेटो या िवपरीत , अॅ र टॉ टलचा असा िव ास होता क
जड य आिण व प ह े वैयि क गो ीच े अिवभा य प ैलू आहेत. व प आिण जड य
वैयि क गो म य े एक असतात . व तूचे व प िक ंवा सार अप रवत नीय आह े तर
जड य बदल घडव ून आणत े. जड य व ेगवेगळी प े घेतात आिण य ेक नवीन प
व तूंम ये आधीपास ूनच अि त वात आह े. अशा कार े पब ंध आिण जड य ही
गो ची शा त त व े आहेत. अशा कारे जगात अस याची आिण बन याची ि या प
कर यासाठी , आपण जड याचा िवचार क ेला पािहज े जो बदलतो पर ंतु कायम राहतो
आिण अप रवत नीय पब ंध जे एकि तपण े आप या सभोवताल या िवकसनशील
जगासाठी जबाबदार आह ेत. munotes.in
Page 44
पा ा य त व ान
44 तुमची गती तपासा
अॅ र टॉ टलचे पब ंध आिण जड य िस ा ंताचे तपशीलवार चचा करा
३.४ य ता (Actuality ) आिण श गभ ता (Potentiality )
अॅ र टॉ टलने जड य आिण पब ंधातील फरक ओळखला जो य ेक पदाथा ला लाग ू
होतो. पदाथा चे पब ंध हे याच े सार आह े जे यास स ंपूण पणे काय कर यास स म करत े
तर जड याच े त व हणज े या साम ीन े व त ू बनल ेली असत े. हे पब ंध आिण
जड य िस ा ंत अॅ र टॉ टल या द ुस या िस ा ंताशी हणज े शि गभ ता (डुनािमस )
आिण य ता (एंटेलेिचया) ा याशी जोडल ेला आह े. या जगा या सह ेतुकवाद
प ीकरणाचा आधार घ ेत, अॅ र टॉ टलचे असे हणण े आहे क या जगातील य ेक गो
याचा उ ेश िकंवा शेवट सा य कर यासाठी य न करत े. या पदाथा या पब ंधातून
आलेले वयंपूण उि े/उ ेश अॅ र टॉ टल एं'टेलची' हणतात .
अॅ र टॉ टल या मत े डुनािमस िक ंवा शि गभ ता ही क ेवळ बदल घडवून आण याची
श नस ून ती अिधक आरो यदायी ि थतीत अस याची मता आह े. उदाहरणाथ ,
संगमरवरी या , जे एखा ा िश प तयार कर यासाठी कोरल े जाऊ शकत े.
अॅ र टॉ टल या मत े संगमरवरात िश प बन याची मता आह े; संगमरवरी ह े एक िश प
आहे.
अशा कार े जड य (संगमरवर ), अॅ र टॉ टल या प रभाष ेत स ंभा यत ेशी व
शि गभ तेशी जोडल ेले आहे; अंितम उ पादन िक ंवा व प (िश प) य त ेशी जोडल ेले
आहे. अशा कार े श गभ ता आिण य ता या व ैयि क पदाथा या िवकासा या
वेगवेग या अव था आह ेत. संभा य ट पा व शि गभ ता जो पिहला ट पा आह े तो
गो म य े लपल ेला असतो आिण बदला या ि य ेदर यान शि गभ ता य ात
आणली जात े हणज े ती य होत े.
तथािप शि गभ ता आिण य त ेचे ट पे सापे ेणी आह ेत. एखादी गो द ुस या गो ीची
वा तिवकता हणज े य ता अस ू शकते प रंतु तीच गो द ुस या गो ीची स ंभा यता
हणज े श गभ ता बन ू शकत े. उदाहरणाथ , ौढ प ु ष हा त ण म ुलाची वा तिवकता
( य ता ट पा ) आहे परंतु या प ु षाम य े िपतृ वाची मता (शि गभ ता ट पा ) आहे.
अॅ र टॉ टल जसा जड याप े ा व पाला िक ंवा पब ंधाला ाधा य द ेतो, याच माण े
तो शि गभ ते पे ा (जड याचा प ैलू) य त ेला ( पबंधाचा प ैलू) ाधा य द ेतो.
३.५ टॉईकचे त व ान
टोईसीझम त व ानला ानाची िविश िश त मानत नाही तर म ु यतः जीवनाचा एक
माग मानत ं. यानुसार, त व ान ह े कौश याचा अ यास आह े याचा स ंबंध जीवनासाठी
फायद ेशीर आह े. याचे मु य ल य ुडेमोिनक (क याण व सौ य ) स ुण नीितशा
आहे. टोईसीझम या मत े सौ य ा कर यासाठी स ुणांचा सराव प ुरेसा आह े. munotes.in
Page 45
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत
(सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ ),
पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
45 टोईकच े अ से मत होत े क आरो य , संप ी आिण सुख यासार या बा गो चा
आस म ुळे िनण यातील च ुका होतात आिण त े काही िव व ंसक भावना ंना कारणीभ ूत
ठरतात . या िव व ंसक भावना ंवर मात कर यासाठी लोका ंनी आ म -िनयं ण िवकिसत
केले पािहज े आिण "िनसगा नुसार" इ छाश ( ोहायर ेिसस) राखली पािहज े अ स े
टोईसी झम न े िशकवल े.
३.६ एिप ट ेटसचे टोईसीझम (५०-१३५ ई. स.)
एिप ट ेटस हा ह ेरापोिलस ि िगया (स याच े पाम ु कल े, पि म त ुक मधील ) येथे
गुलामिगरीत ज मल ेला ीक टोईक त व होता . यां या िश य ए रयनन े यां या
िशकवणी िलह न ठ ेव या आिण 'िड कोस स' आिण 'एि च रिडयन ' नावान े कािशत
के या. एिप ट ेटसने रोमन िसन ेटर आिण टोईक त व ानी म ुसोिनयस फस या ं या
हाताखाली टोइक िवचारा ंचा अ यास क ेला.
एिप ट ेटसचे त व ान अख ंडता, व - यव थापन आिण व ैयि क वात ं या या
क पना ंवर क ि त आह े. तो दोन क ीय क पना ंचे समथ न करतो . - १) इ छा आिण २)
क ीय स ं कारा ंचा (sense impressions ) यो य वापर .
एिप ट ेटस या आिण टोईसीझम या म ु य क पना खालील माण े आहेत.
१. त व ान आिण जग याची कला : एिप ट ेटस या मत े, नैितक त व ानाचा
यावहा रक ह ेतू लोका ंना चा ंगले जीवन जग यासाठी माग दश न कर याचा आह े. याच
वेळी या ंचा असा िव ास आह े क आपल े दु:ख हे आप या वतः या िनण यातील
चुकांमुळे आिण खरोखर चा ंगले काय आह े याब ल या च ुक या समज ुत मुळे येतात
आिण याम ुळे आप या वणा वर आिण भरभराट हो याची व आन ंदी राह याची मता
भािवत होत े. यामुळे जीवनात आन ंदी राहण े आिण भरभराट होण े हे पूण पणे
आप यावर अवल ंबून आह े. याचे हणण े आहे क त व ान मन ु यासा ठी कुठलेही जादा
व अनाव यक वचन द ेत नाही . जग याची कला ही य ेक य या वतः या
जग यात ूनच कळत े.
२. स ुण-हेच एकम ेव चांगले: एिप ट ेटस या मत े सदग ुण (अरेट) हणज े उ कृ ता ह ेच
केवळ चा ंगले. टोई सचा असा िव ास आह े क स ुख, संप ी, दजा यामुळे आनंदी
जीवन जगता य ेत नाही . यां या मत े, युडेमोन ('आनंदी') जीवन क ेवळ प ूण पणे कृतीतूनच
ा होत े. एिप ट ेटस या मत े, उ कृ ते या िदश ेने गती कर यासाठी एखा ान े
आप या अि त वाच े ख रे व प समज ून घेतले पािहज े आिण यो य ि थतीत याच े
नैितक चा र य राखल े पािहज े.
३. िनसगा शी स ुसंगत राहण े: ही िशकवण दोन गो वर ल क ि त कर याशी स ंबंिधत
आहे - आप या वतः या क ृत कड े ल द ेणे आिण या क ृत ना ो साहन द ेणा या
जगाकड े ल द ेणे िजथ े आप या क ेले या क ृत चा प रणाम िदसत असतो . munotes.in
Page 46
पा ा य त व ान
46 एिप ट ेटससा ठी िनसगा शी स ुसंगत राह याचा अथ हणज े एखा ाच े देवाने जे ठरवल े
आहे ते नशीब वीकारण े.
४. गती करण े: गती कर यासाठी , एखा ान े जीवनाचा आन ंद लुटत असताना
भोगापास ून दूर रािहल े पािहज े आिण आप या अपयशाची जबाबदारी वीकार यास
िशकल े पािहज े. उ कृ ता आिण य ुडेमोन जीवन िमळिव यासाठी ह े आव यक आह े.
५. फ वतःवरच िनय ं ण: सुखी जीवनासाठी , आपली इ छा आिण न ैितक चा र य
यो य ि थतीत राखण े आव यक आह े. यासाठी आधी आप या िनय ं णात आिण
साम या त काय आह े हे समज ून घेतले पािहज े. आपल े नैितक चा र य िनय ंि त आिण
िटकव ून ठेव याची जबाबदारी इतर कोणीचीही नस ून फ आपली असत े. इतर बा
गो ी िक ंवा प रि थती आप या िनय ं णात नाहीत . पण चा ंगले आिण वाईट काय याचा
िनण य घे याचा , कोण याही प रि थतीशी ज ुळवून घे याचा , आप या मनावर , आप या
मतांवर, हेतूंवर, आपण कशाला मह व द ेतो इ याद वर आप या मत ेवर िनय ं ण आह े.
आपण वाईट िक ंवा अ ा य नसल े या गो ब ल उदासीन राह याची मता िवकिसत
केली पािहज े जे आपल े नैितक चा र य कमक ुवत क शकत े.
६. क ीय स ं कारा ंचा िक ंवा धारणा ंचा यो य वापर : जे हा आपण एखादी गो जाणतो
ते हा याची काय छाप तयार होत े आिण आप याला याची जाणीव होत े. क ीय
सं कारा ंचा यो य वापर हणज े क आपण एखादी गो समज ून या याब लच े िनण य
घे यापय त कस े जातो . युडेमोिनक जीवनासाठी आपण यो य धारणा तयार करण े
आव यक आह े. हणून क ीय सं कारा ंचा यो य वापर य ुडेमोिनयासाठी मह वाची भ ूिमका
बजावतो .
७. तीन टॉ ईक िश त /िशकवणी : तीन टॉ ईक िश त या ंना टोपोई (अ यासाच े े )
असेही हणतात त े युडेमोिनयासाठी गरज ेचे आहेत. यात ह े समािव आह े:
अ) इ छा े : हे े एका टॉ ईक िव ा था साठी खरोखर काय इ असावा ा याशी
संबंिधत आह े. ा िशकवणीन ुसार, केवळ स ुण आिण स ुणा मक काय हीच इ
असावी .
ब) कृतीची िश त : हा यावहा रक यायाम आपला आव ेग आिण क ृती कर या या
ेरणांशी स ंबंिधत आह े, येक कृतीशी नाही . उ कृ ता ा कर यासाठी आपण
तक संगत ाणी हण ून काय पािहज े या याशी स ंबंिधत आह े. आप या क ृतीचे प रणाम
आप या िनय ं णात नस ून कृती करण े हे आप या िनय ं णात नस ून कृती करण े हे
आप या िनय ं णात असत े हे समज ून घेणे आव यक आह े.
क) संमतीच े िश त : संमती हणज े सहमत होण े. एखा ा गो ीला मा यता द ेणे हणज े
गो ब ल िनण य घेणे आिण या िनण यांना वचनब करण े. हा यावहा रक यायाम
युडेमोन जीवनासाठी द ेखील मह वाचा आह े. munotes.in
Page 47
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत
(सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ ),
पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
47 ८. देव: एिप ट ेटस या मत े 'देव' व 'जीअस ' हे श द एकम ेकां या बद यात वापरल े जाऊ
शकतात . देवाला जीव ना या जहाजाचा 'कण धार', जीवनातील गो चा 'दाता' हणून
िचि त क ेले आहे याला आपण सव काही द ेणे लागतो . एिप ट ेटस या मत े, एक टोईक
िव ाथ द ेव िकंवा िव ाला दोष द ेणार नाही िक ंवा जर या ंनी वतःला द ेवाला यो य
मागा ने समज ून घेतले असेल तर याला यां याम य े दोष सापडणार नाही . याचे कारण
असे क जगाची रचना अशा प तीन े केली आह े क य ेका या वाटयाला य ेका या
यो यत ेनुसार सव काही आह े. एिप ट ेटससाठी जगातील स ु यव था आिण स ुसंवाद या
बुि मान द ेवाने राखल े आहे.
९. जीवन : एिप ट ेटस जीवनासाठी िव िवध पक ं देतो - जीवन हा एक सण आह े याचा
आपण आन ंद घेतला पािहज े आिण आप या वाट ेवर य ेणा या कोण याही गो ीसाठी
तयार असल े पािहज े, जीवन एक ख ेळ हण ून आपण कस े खेळतो या ख ेळाशी स ंबंिधत
आहे, जीवन एक नाटक - जे िसचिवत े क आपण या जगात आपली भ ूिमका वीकारली
पािहज े आिण आपली पा े ामािणकपण े बजावली पािहज े, जीवन हणज े िवणकाम ज े
सांगते क आप याकड े असल े या स ंसाधाना ंसह आपण श य िततक सव म गो
केली पािहज े, जीवन आिण ल करी स ेवा िजथ े आपण सवा नी देवाची स ेवा कर याच े
येय ठेवले पािहज े.
३.७ िपह नीझम त व ान
िपह नीझम ह े ताि वक स ंशयवादाच े व प आह े जे ाचीन ीक आिण रोमन जगात
उदयास आल े. याची थापना इ . स. पू. या चौ या शतकात िपह ने केली होती . या
िवचार णाली ब लच े ान स े सटस एि प रकस या ल ेखानांम ये िटकून आह े जे यांनी
इसवी सना या उ राधा त आिण ितस या शतका या स ु वातीस िलिहल े.
टोईकसीझम माण ेच, या शाळ ेचे मु य उि य ुडेमोिनया हणज े क याण व सौ य
(eudaemonia ) होते. ा उ ेशाने, िपह नीझम सव अ प िवषया ंब ल िनण य थिगत
कर याचा स ला द ेतो. िनण या या िनल ंबनासह समता िकंवा अटाराि सयाची ि थती
ा होत े जी य ुडेमोिनया ा कर याचा माग आहे.
३.८ से सटस एि प रकस : संशयवाद
से सटस एि प रकस हा इसवी सना या द ुस या िक ंवा ितस या शतकातील िपह िनयन
संशयवादी होता . यांचे पु तकं आऊटलाइ स ऑफ िपह िनयन स ंशयवादावर उपल ध
संपूण मािहती आह े. िपह िनयन स ंशयवाद क ेवळ ताि वक , वै ािनक आिण स ै ांितक
बाब वरच करत नाही तर यावर अिजबात िव ास नसण े असा ि कोण द ेखील
समािव आह े.
ीक भाष ेम ये, के टे टाय हणज े तपास करण े. िपह िनयन स ंशयवादी या मत े, क र
त व ाना ंचा असा िव ास असतो क या ंनी जर एखा ा गो ीची चौकशी क ेली तर
यांनी याचा शोध लावला आह े अ से यांना वाटत े. दुसरीकड े, शै िणक स ंशयवादी munotes.in
Page 48
पा ा य त व ान
48 (academic skeptics ) मानतात क क ुठ याही गो ीब लच े ान कधीही िमळ ू शकत
नाही. तथािप , एक िपह िनयन स ंशयवादी न ेहमी स याचा शोध घ ेतात. अशा कार े,
से सटस या मत े, संशय ना या ंचे ओळख िमळत े. िपह िनयन स ंशयवादी न ेहमी
उ रा ं या शोधात असतात , आिण ाचम ुळे या िवचार णालीच े कोणत ेही िनि त
िवचारा ंचे संच नाहीत . अशा कार े याचा ताि वक अथ असा आह े क स ंशयवादी असण े
हणज े वतःला क ुठ याच कार या ा ं या िनि त स ंचाला न मानण े होय. मग
संशवाद हणज े काय ? से सटस या मत े, संशयवाद ही एक मता िक ंवा कौश य आह े
एक कारच े त व ान आह े जे या या त व ान े िकंवा िस ा ंतां ारे ओळखल े जात
नाही परंतु ताि वक सम या ंकडे बघ या या व ृ ीने ओळखल े जाते.
से सटस या मत े, संशयवादी असा आह े क या याकड े कोण याही य ुि वादासाठी
िततकेच िवरोधी तरीही खा ीशीर आिण व ैध युि वाद शोध याच े कौश य आह े.
आ मसात कस े होते ? से सटस या मत े, जे हा एखादी य समता िक ंवा मानिसक
शांतता शोधत असत े ते हा या य ला एखा ा िवषया या दो ही बाज ूंना
कर याची िक ंवा समस े या दो ही बाज ूंसाठी य ुि वाद कर याच े कौश य ा होत े.
से सटसचा असा िव ास आह े क जगातील ग ुंतागुंत आप याला ग धळात टाकतात
आिण आप याला ास द ेतात. उदाहरणाथ , से टस ट ॅटूचे (tatto) उदाहरण द ेतो -
काही स ं कृत म ये त े िनिष मानल े जात े तर इिजि शयन आिण स ुमे रयन
सं कृत म ये ही एक वीकाय था मानली जात े. अशा प त म ुळे एखादी गो चा ंगली
क वाईट याचा िवचार कर यात आप या ला ग धळ होतो . अशा ग धळात टाकणा या
प रि थत म ुळे एखादी गो चा ंगली क वाईट याचा िवचार कर यात आप याला ग धळ
होतो. अशा ग धळात टाकणा या प रि थत मुळे एखादी य गो ची चौकशी क
लागत े.
से सटचा असा िव ास आह े क उ रा ंची तपासणी करणा या य कड े एकल मनाची
भावना असत े याम ुळे याला सम य े या सव बाजू तपास यात मदत होत े. एकल-बु ी
एखा ाला स ंशयी कौश य िवकिसत कर यास स म करत े जे समान िव ासाह श सह
ा या दो ही बाज ूंचा िवचार कर याची मता आह े. हणून जर आपण स याचा सतत
तपास करत असलो तर आप याला सव िवचारा ं या बाबतीत शा ंतता लाभत े. एखा ा
गो ीब ल काय िवचार क ेला जातो आिण तो आप याला कसा िदसतो यामधील स ं म
सोडव याचा य न करणार े संशयवादी उ र े शोधू शकल े नाहीत . यामुळे यांनी या ंची
िनकल लाव याची व ृ ी व य न थिगत क ेले.
िवचारा ंब ल या िनवाड ्या या िनल ंबनामुळे अिधक ास झाला नाही तर क ेवळ शा ंतात
आली . यां या स ंशयवादी कौश याम ुळे, स या या साधका ंना अशी उ र े सापडली
नाहीत पर ंतु मतां या बाब वर िनण य थिगत क न त े िनि तपण े मना या समत ेपय त
पोहोचल े.
से सटस एका उदाहरणा या सहा यान े िनकाला या िनल ंबनावर शा ंततेची ही अनप ेि त
ा ी प करतो . अपेलीस एक िच कार घोडया या त डावर फ ेस दाखवायचा होता . munotes.in
Page 49
अॅ र टॉ टलचा कारणता िस ा ंत
(सहेतुकवाद क पन ेचा संदभ ),
पबंध आिण जड य ; य ता आिण श गभ ता
49 अनेक य न क नही तो अयश वी झाला आिण श ेवटी यान े हार प करली . तो या
कापडान े प िटंग श साफ करत होता तो कापड घ ेतला आिण यान े प िटंगवर फ ेकून
िदला. कापड , फेक यावर , चुकून घोडया या त डावर अप ेलीसला पािहज े तसे फेसाचे
तसे ितिनिध व तयार झाल े. याव न अस े िदसून येते क अप ेलीसचा स ंघष शांत झाला
जे हा यान े खरेतर संघष करण े थांबवले आिण गो ी ज या च त या होऊ िद या .
३.९ सारांश
अॅ र टॉ टलचे सद् व तुमीमांसा हे व तूं या व पाच े आिण वतः ाच े अ यास आह े.
आनुभिवक जगा या पातळीवर सद ् व तुमीमांसीक चचा क न तो ह े दाखव याचा
य न करतो क य ेक करतो क य ेक अि त व ह े उि ािशवाय ना ही. याचे
त वमीमा ंसा िविवध स ंक पनाच े परी ण करत े जसे क पदाथ , कारण िक ंवा प ीकरण
व बदलाच े उ ेश. अि त वात असल े या य ेक व त ू या जीवनात एक ट ेलॉस असत े
आिण अशा य ेक गो ीच े उि ह े आहे क त े टेलोस ज े संभा य व पात आह े ते
य ा त आणण े. एखा ाच े पूण व प ओळखण े ही युडेमन जीवनासाठी आव यक अट
आहे. हाच तो म ु ा आह े िजथ ून पुढे अॅ र टॉ टलचे सद् व तुमीमांसा या या
नीितशा ाशी िमळत े.
टोईक िश क हण ून एिप ट ेटसचे जीवन ताि वक ानासाठी व ैयि क शोध मानल े
जाऊ शकत े. यांनी आपल े जीवन इतरा ंचे बोधन कर यासाठी वाह न घ ेतले. देवाशी
नातेसंबंध, भाविनक अन ुकुलता, स ुणांमधून आ मिवकास , सांसा रक जीवनातील
भौितक िवचलना ंपासून अिल ता ही या या टोईक िवचारा ंची मु य िवषय होत े. यांनी
या िशकवणी आप या िव ा या म ये िबंबिव या चे सुिनि त क ेले आिण या ंना या ं या
धारणा , िनण य सुधार यासाठी आिण य ुडेमोन जीवनाच े येय साकार यासाठी माग दश न
केले.
से सटस न े सव कार या ाना या िन तत ेब ल मोठी िच ंता य क ेली. यां या मत े,
कोण याही दा याचा िनकल द े यापूव या वर िव ास ठ ेवला जाऊ नय े. स य
सापड याचा दावा करणा या ंना स याचा िनकषच सापडला आह े. कोणताही शोधल ेला
दावा खरा िक ंवा खोटा ठरवला जाऊ नय े. याचा अथ असा नाही क तो श ै िणक
संशयवा ा ं माण े ाना या श यत ेवर िव ास ठ ेवत नाही . तो केवळ िव ास सोड याचा
आ ह धरतो क काहीही मािहत होऊ शकता क नाही .
से सटस असा य ुि वाद करतात क क ुतूहल, एखा ाला उ र े शोध यास ो सािहत
करतो , केवळ ा अप े ेने क उ र े सापडली क आन ंदयी शा ंतता. तथािप , या ि य ेत
एखा ाला अप ेि त उ र े सापडली क आन ंदयी शा ंतता. तथािप, या ि य ेत एखा ाला
अपेि त उ र े सापडत नाहीत , ाउलट या य ला ' हाताशी असल े या
िवचारा ंब लच े िनण य थिगत कर यास भाग पडतो आिण तरीही अनप ेि तपण े शांतता
लाभत े. से सटस न ुसार िनण य िनल ंिबत कर याची व ृ ी कठीण नाही आह े कारण
आपण अस ेही को ण याही ि थर िव ासािशवाय िक ंवा ेिशवाय जग ू शकत े. munotes.in
Page 50
पा ा य त व ान
50 तुमची गती तपासा :
१) य ता आिण श गभ ता ा अॅ र टॉ टिलयन तपशीलवार चचा करा.
२) एिप ट ेटस या टोईक िशकवण ची तपशीलवार चचा करा.
३) से सटस एि प रकस या स ंशयवादाब ल तपशीलवार मािहती ा
४) पबंध आिण जड या या स ंदभा त य ता आिण श गभ ता या ं यातील भ ेदाची
तपशीलवार चचा करा.
५) एिप ट ेटस या टोईिसझममधील म ु य क पना काय आह ेत ?
६) से सटस एि प रकस या स ंदभा सिहत िपह िनयन स ंशयवादावर चचा करा.
३.१० संदभ
दी ी ग ंगावणे, युरोपीय त व ा ना या पाऊलख ुणा, कलास , पुणे, ISBN 13:
9788194402213
The Discources of Epictetus , revised translation by Robin Hard ,
with an introduction by Chirstopher Gill , London : Everyman , 1995
Annas , J., Barnes , 2000 , Sextus Empiricus : Outlines of Scepticism
(Cambridge Texts ib the History of Philosophy ), Cambridge :
Cambridge University Press , second edition .
munotes.in
Page 51
51 ४
पीटर अब ेलड : तक (REASON ) आिण िव ास / ा
(FAITH ) यां यातील स ंबंध
घटक रचना :
४.० उि े
४.१ तावना
४.२ तक आिण ा या ं यातील स ंबंध
४.३ अशर या शाळ ेची वैिश य े
४.४ धम शा ावरील िवचार
४.५ त व ानावरील िवचार
४.६ सारांश
४.७ संदभ
४.० उि े
यह दी त व ानातील पीटर अब ेलड चे मह वप ूण योगदान समज ून घे यासाठी .
अबेलड चे तक आिण ेचा सलोखा समज ून घे यासाठी .
मुतािझला आिण अशरी शाळा ं या िभ न ताि वक ि कोना ंमुळे इ लािमक
जगाम य े होणार े मह वप ूण बदल समज ून घेणे.
मुतािझला शाळ ेची िविश व ैिश य े समज ून घेणे
अशरी शाळ ेची िविश व ैिश य े समज ून घेणे
यह दी न ैितकता आिण िवचारा ंम ये मायमॉनीडीसच े अि तीय योगदान घ ेणे.
नकारा मक धम शा ा ार े (negative theology ) देवाब ल मायमॉनीडीसच े मत
समजून घेणे.
त व ाना या उपचारा मक व पावर मायमॉनीडीसच े मत समज ून घेणे.
munotes.in
Page 52
पा ा य त व ान
52 ४.१ तावना
म यय ुगीन त व ान ह े िवशेषतः ा नावान े ओळखल े जात े कारण त े सुमारे ५ या
शतकात पि म रोमन सा ा या या पतनापास ून ते १३ या व ११ या शतकात
पुनजा गरण होईपय त उदयास आल े. हे ामु यान े ाचीन ीक आिण रोमन स ं कृत चा
पुनश ध कर यासाठी ओळखल े जात े जे शा ीय कालख ंडात िवकिसत झाल े.
म यय ुगीन त व ानाच े तक आिण ा , देवाचे अि त व , धम शा ाचा उ ेश आिण सद ्
व तुमीमांसा इ याद मधील स ंबंधां या धम शा ीय सम या ंवर ल क ि त क ेले.
पीटर अब ेलड (c. 1079 - 21 एि ल 1142 ) हे महान च कॅथिलक त व ,
तक शा आिण धम शा होत े. यां या दोन िलखाणाम य े लॉिजका 'इन ेड िटबस '
आिण डायल ेि टका या ंचा समाव ेश आह े. यांना नामवादाच े (nominalism ) जनक
हणूनही ओळखल े जाते यान ुसार क ेवळ िविश अि त वात आह ेत आिण क ेवळ श द
(नाम) साव ि क आह ेत. तका ारे तसेच भावना ं ारे देवाला जाणता येते, असे मत या ंनी
मांडले. धम शा हा श द आध ुिनक अथा ने वापरणार े अबेलड बह धा पिहल े होते जे हा
यांनी तक आिण य े या स ंबंधासाठी य ुि वाद क ेला.
मोझेन बेन मैमन (1138 -1204 ) हे मायमॉनीडीस िक ंवा रामबाम हण ून ओळखल े
जाणार े म यय ुगीन यह दी त व आिण तोराह िव ान होत े. यह दी कायदा आिण न ैितकता
या िवषया वर या ंनी िलिहल े या ल ेखनाला मोठी श ंसा िमळाली . यांनी इिज आिण
मोरो कोम य े राबाय , िचिक सक आिण त व हण ून काम क ेले. यांनी यह दी
काय ावर चौदा ख ंडांचे िम ेह तोराह नावाच े पु तकं िलिहल े, जे हलाखाच े संिहताकरण
होते याच े यह दी सम ुदायाम य े मह वप ूण थान होत े. यांचे 'द गाइड ऑफ द
प ले॔ सड' हे पु तक यह दी धम शा , िवचार आिण अ यासाच े सव म प ु तक आह े.
यां यावर अ ॅ र टॉ टल, अल- फराबी , इ न िसना आिण याच े समकालीन इ ब द
यांचा भाव होता . यह दी आिण इ लािमक जगात त े एक मुख त व हण ून ओळखल े
जात होत े.
४.२ तक आिण ा या ं यातील स ंबंध
धमा या बाबतीत , पीटर अ ॅबेलड चे मत होत े क तक िव ासाचा पाया आह े. तथािप ,
ेब लच े यांचे मत आिण े या बाबतीत तका या थानाची या ी ह े सूिचत करत े
क ते केवळ तक शु यि नस ून तर ेला मानणार े यि द ेखील होत े.
अबेलड या मत े, े या बाबतीत तक याला थान असत े. परंतु याची भ ूिमका क ेवळ
मया िदत असत े. तथािप धम शा ात िवचारव ंताचे दोन प ंथ अि त वात आह ेत - पिहल े,
ंदिवरोधी (anti-dialectic ians) आिण द ुसरे हणज े, छ - ं वादी (pseudo
dialecticians ). िवरोधी ं वादी तक आिण ा या ं या स ं ेषणाच े खंडन करतात
आिण अस े मानतात क े या बाबतीत तका ला थान अस ू शकत नाही . दुसरीकड े
छ - ं वादी तक आिण े या स ं ेषणास अनुकूल आह ेत आिण मानतात क munotes.in
Page 53
पीटर अब ेलड : तक (REASON )
आिण िव ास / ा (FAITH ) यां यातील स ंबंध
53 िव ासा या बाबी समज ून घे यासाठी कारण ह े एकम ेव साधन आह े. छ - ंदवाद या
मते, आपण क ेवळ त ेच वीकारल े पािहज े जे तक समिथ त आह े. अबेलड ला े या
बाबतीत तका ची भ ूिमका आह े िव ास आह े असा िव ास होता आिण याच
व तुि थती मुळे ंदिवरोधका ंचा िवरोध प करावा लागला . तर छ - ं वादी लोका ंनी
े या बाबतीत तका ला केवळ मया िदत भ ूिमका िद याब ल अब ेलड चा िवरोध क ेला.
ं िवरोधका ं या मत े, कोण याही धािम क िवधानाचा अथ मुळात अितशय सोपा असतो .
यामुळे सो या अथा िशवाय आणखी काही समज यासारख े नाही आिण हण ूनच त े
समजून घे यासाठी तक वापर याची गरज नाही . अबेलड धािम क अथवा ेशी
संबंिधत िवधान े समज ून घे यासाठी ं ा मक प ती या बाज ूने होते. यां या मत े अ या
िवधाना ंचे कधीच फ साध े अथ नसत े. अशी िवधान े या स ंदभा त वापरल े जातात या
संदभा त याचा अथ प कर यासाठी िविवध स ंदभा सह स यािपत क ेले पािहज े.
पडताळणी क े यावर अस े ल ात य ेते क समान श द िक ंवा वा या ंचे वेगवेग या
संदभा त वेगवेगळे अथ आ ह ेत. अशा कार े िविवध स ंदभा म ये अथा चे िव ेषण
कर यासाठी , े या बाबतीत , तक आव यक आह े.
दुसरीकड े, छ - ं वादी लोका ंचा असा िव ास होता क े या बाबतीत तक साठी
केवळ मया िदत भ ूिमका अस ू शकत नाही . खरेतर या ं यासाठी तक हे धािम क िवधाना ंचा
अथ समज ून घे याचे एकम ेव साधन आह े. अबेलड ने यांना उ र द ेत हटल े क सव
सम या क ेवळ तका ने प क ेले जाऊ शकत नाही . मानवी ब ु ी या वतः या मया दा
आिण मता आह ेत आिण तस ेच काही अथ िकंवा स य या मया दे या बाह ेर आह ेत.
तरीही , जरी े या िवधाना ंची मानवी ब ु ी पलीकड े वा त िवकता असली तरीही ,
अॅबेलड चा ठाम िव ास होता क त े िव ासा या पलीकड े असू शकत नाही . ि न
धमा तील पिव ै याच े (Holy Trinity ) उदाहरण घ ेऊन तादा याच े िस ा ंत सांगत
अबेलड हे प करतात . ा े याच े तीन घटक आह ेत - िपता, पु आिण पिव आ मा
हे एकम ेकांसारख ेच आह ेत कारण या ंचे अि त व एकच आह े ते हणज े देव. तसे
असतानाही त े एकसारख े नाहीत कारण त े तीन िभ न अि त व आह ेत आिण
प रभाषान ुसार िपता हणज े पु नस ू शकतो िक ंवा याच माण े पिव आ माद ेखील अस ू
शकत नाही . तथािप , जरी त े सं या मक या तीन असल े तरी त े सं या मक या
एकच द ेव आह ेत. आिण जर तास नस ेल तर एक द ेव नस ून तीन द ेव असतील . तरीही
िपता, पु आिण पिव आ मा या ंना वेगवेग या कार े लागू होणार े गुण देखीलद ेवाला
एकि तपण े लागू होत नाहीत .
अॅबेलड हणतात क या समज पलीकड े कोणीही िवचार क शकत नाही . तक केवळ
या माणात िव ेषणाच े माणीकरण करत े, यापलीकड े सव काही े या आधारावर
अवल ंबून असत े.
munotes.in
Page 54
पा ा य त व ान
54 ४.३ अशर या शाळ ेची वैिश य े
अशरी शाळ ेचे मु य व ैिश य शा ात ून िमळाल े या पर ंपरािन क र अ ा ंवर आधा रत
आहे. अशर या मते ई रा या अि तीय व ैिश ्यांचे आकलन मानवी समजा या पलीकड े
आहे. यां या मत े, कुराणम य े नमूद केलेले सव गुण आिण नाव े ही देवाची वण ने आहेत
परंतु ते देवा या म ूळ सारापास ून वेगळे आहेत.
या िवचार णाली या मत े, चांगले, वाईट, यो य आिण अयो य ही नैितक म ु ये केवळ
व तुिन वा तव नाहीत . कुराणम य े नमूद के या माण े, सव शि मान आिण परोपकारी
देवा या आ ेतून प झाल े या गो ी चा ंग या, यो य आिण याय आह े, तर वाईट ,
चुक चे िकंवा अ यायकारक त े आहे याला द ेव मनाई करतो . देव यायी अस यान े काही
अ यायकारक क शकत नाही असा िव ास ठ ेवणा या म ुतािझला या िवपरीत , अशरी
लोकांचा असा िव ास आह े क द ेव सव साम य वान आह े, आिण तस े असताना
या याकड े कुठलीही आ ा द े याची िक ंवा काय कर याची मता या याकड े आहे. जे
देव करतो त े कधीकधी मानवी समज या पलीकड े अस याम ुळे माणसाला त े
अ यायकारक िक ंवा िचक च वाट ू शकत . कारण या ंचा असा िव ास आह े क मानवाला
जे अ यायकारक वाटत े ती क ेवळ च ुक ची मानवी समज आह े. कुराण आिण मोह मद
नेहमीच बौि क अ व ेषणचे मािणकरण करतात , हणून कुराण आिण हदीस या ंचे जुने
अथ सात यान े िवकिसत क ेले पािहज ेत आिण या ंचा पु हा अथ लावला पािहज े.
अशर चा ठाम िव ास आह े क द ेव सव जाणणारा आिण मा करणारा अस याम ुळे
नरकात असल े या लोका ंना मा करतो व प ु यासाठी ब ीस द ेतो. यां या म ुळात
कुराण या अिनिम ततेवर िव ास आह े; तथािप , जे हा त े िलिखत व प घ ेते ते हा त े
तयार होत े. देवाची पिव नाव े आिण ग ुणधमा म ये कायम व पी , आरंभ िकंवा अ ंत
नसलेला, िनरपे , वतं आिण एकता या ंचा समाव ेश होतो . यां या मत े खरा म ुि लम
हो यासाठी इ लाम या पाच थ ंभांवर िव ास ठ ेवला पािहज े- शहादा (धम वर ा ),
नमाज , जकात (दान), सौम (उपवास ), हज (तीथ या ा). यािशवाय इ लाम या सव
पैगंबरांवर आिण द ेवदूतांवर देखील िव ास ठ ेवला पािहज े.
अशर या आ ह आह े क मानवी इ छा वात ं य ही क ेवळ िवचार आिण ह ेतू या
बाब म य े असत े, कृतीत नाही . मनु याला ात असल े या सव श य मानवी क ृती जरी
देवाने िनमा ण के या असतील , तरीही या क ृत ची आिण या ं या प रणामा ंची जबाबदारी
याने ती कृती ा क ेली आह े या यावरच आह े.
४.४ धम शा ावरील िवचार
मायमॉनीडीस या मत े, त ववेत याला आव यक अि त व हण ून संबोधतात त े
अ हम या द ेवापे ा वेगळे नाही. तो देवाम य े असे गुण िकंवा गुणधम अस याची क पना
करतो ज े देवा या मानविनिम त वण नापे ा अगदी िभ न आह ेत. या िविश त ेमुळे, तोराह
आ ा द ेतो क एखा ान े केवळ द ेवावर ेम आिण आदर क नय े तर याच े भय द ेखील munotes.in
Page 55
पीटर अब ेलड : तक (REASON )
आिण िव ास / ा (FAITH ) यां यातील स ंबंध
55 बाळगल े पािहज े. मायमॉनीडीसाठी , तोराह ता मतावर आधा रत आह े क , देवावर ेम,
कर यासाठी एखा ान े देवा या क ृत चा िवचार क ेला पािहज े आिण स ृ ीतील स ु यव था
आिण स ुसंवादाची श ंसा केली पािहज े. या या स ृ ीतील महानता ओळख ून, देवा या
तुलनेत माण ूस िकती नग य आह े याची जाणीव होऊ शकत े.
मायमॉनीडीसचा ताि वक ीकोन िव ानवादा या त वाशी अगदी सारखाच होता .
टॅ मुड या िशकवणी समज ून घे यासाठी त े अॅ र टोट ेिलयन िव ानावर िवस ंबून रािहल े.
या मतान ुसार, देवाने कट क ेलेली स य े आिण मन ु या या व ै ािनक आिण ताि वक
िन कषा म ये कोणतीही तफावत अस ू शकत नाही .
यां या धम शा ीय िवचारा ंची स ु वात द ेवा या या य ेने होत नाही , तर िनमा ण
केले या जगा या वण नाने होते. देवाचे सार अि त व स ूिचत करत े हे दाखव याऐवजी तो
जगाच े सु यवि थत अि त व द ेवाचे अि त व स ूिचत करतो ह े दाखवतो . जगाच े मया िदत
व प एका अमया द आिण असीम अि त वाकड े िनद श करत े. अशा कार े
मायमॉनीडीस िव ा या यात ून सव शि मान आिण सव देवाचे अि त व ा
करतात . याच व ेळी, मायमॉनीडीस ठामपण े सांगतात क जरी ह े देव आह े हे
दाखव यासाठी प ुरेसा आधार द ेत असल े तरी त े देव काय आह े हे दश वत नाही . याचे
कारण अस े क द ेवाला समज ून घे यासाठी आपण जी वण ने वापरतो ती मानवी भाष ेतून
घेतली ग ेली आह े याची या ी मया िदत आह े आिण याम ुळे देवाचे संपूण सार समज ू
शकत नाही . अशा कारे देवाला मानविनिम त कोण याही एका वगा त िकंवा संक पन ेत
टाकता य ेत नाही . याचा अथ देवाची सव वण ने िनरथ क आिण अस य आह ेत का ?
मायमॉनीडीस आ हान े सांगतात क द ेवाचे या या ख या सारात अच ूक वण न
कर यासाठी एखा ान े नाराकाथ बोलल े पािहज े. उदाहरणाथ 'देव साम य वान आह े' हे
हण याप े ा अस े हटल े पािहज े क 'देवाला श ची कमतरता नाही . याचा अथ देव या
श दा या मानवी अथा ने साम य वान नाही िक ंवा तो श हीन नाही , उलट या याकड े
श ची कमतरता नाही . अशी नकारा मक वा य े देवा या साम या चे वण न मया िदत
मानवी सीमा ंम ये मया िदत करत नाहीत . अशा नकारा ंचा अथ असा होतो क द ेव हा
िकंवा तो नाही तर यािशवाय द ुसरा आह े. मानवी अिभ य आप याला अपयशी
ठरतात आिण याम ुळे नेहमी गो च े सार समजत नाहीत . याव न ह े िदसून येते क द ेव
मानवी समजा ं या पली कडे आहे. मायमॉनीडीस या या मताला नकारा मक धम शा
हणतात .
४.५ त व ानावरील िवचार
मायमॉनीडीस सव च प रप ूण ता ा कर याचा आ ह धरतात जी बौि क आह े आिण
जे ती ा कर याच े माग सुचवते. हे यो य वत ना ार े ा क ेले जाऊ शकत े, मग ते
य साठी िक ंवा सम ुदायासाठी असो . राजक य तरावर , रा यान े केवळ जीवन आिण
मालम ेचे संर ण क ेले पािहज े असे नाही तर आप या नाग रका ंना धािम क बाब म य े
िशि त क ेले पािहज े. वैयि क तरावर , नैितकत े ारे आका ं ा िनय ंि त क न आिण
िव ान आिण त व ान रस घ ेऊन सव च प रप ूण ता ा क ेली जाऊ शकत े. munotes.in
Page 56
पा ा य त व ान
56 लेटो आिण अ ॅ र टॉ टल माण े, मायमॉनीडीसचाही असा िव ास आह े क शरीरा माण ेच
आ मा द ेखील रोग त िक ंवा िनरोगी अस ू शकतो . आजारी शरीराला जशी व ै ांची गरज
असत े तशीच आजारी आ या ंनी सु रा यक या चा शोध घ ेतला पािहज े. याचा असा
िव ास आह े क यह दी कायदा आ मा समज ून घे यावर आिण याची प रप ूण ता
शोध यावर आधा रत आह े. अॅ र टॉ टल माण े ते सुवण म य (The Golden Mean )
साध याचा आ ह धरतो . अॅ र टॉ ल माण े, मायमॉनीडीस िन र ण आिण सरावा ार े
य या य म वाचा एक भाग बनल े या चा र याचा स ुणांभोवती याच े िवचार
िवकिसत करतात . अशा कार े एक शहाणा शासक न ेहमी स ुणी कृत ची िशफारस करतो
आिण आजारी आ याला बर े कर यासाठी च ुक या सवय ना ितब ंध करतो .
मायमॉनीडीससाठी , टोका या दर यानची सरासरी गाठण े हे देवाचे अन ुकरण
कर यासारख े आह े कारण द ेवाची काम े अितर ेक िक ंवा कमतरत े या श यत ेिशवाय
प रपूण आहेत.
यह दी कायदा द ेखील प रप ूण तेसाठी अ य ंत चय ि कंवा उपासमारीची आ ा द ेत
नाही. याचे कारण अस े क ज े गुण खरोखर आव यक आह ेत ते हणज े चांगले िनण य,
दयाळ ूपणा आिण क णा आह ेत. म यम वभावा या उ ेशाने, यह दी कायदा धमा दाय,
पालका ंचा स मान , ल िगक स ंयम, ेष आिण स ूड टाळण े, या ब ल बोलतो .
तथािप , मायमॉनीडीस द ेखील उपचारा मक कारणा ंसाठी काहीव ेळा टोकाची िनवड
कर याची गरज ओळखतात . मायमॉनीडीस या मते, साधना ंचा अ यास करणारा आिण
याच े चा र य ग ुणधम संतुिलत आह ेत याला शहाणा (हखम) हटल े जात े, परंतु
प रि थतीची मागणी असताना टोकाची िनवड करणारी य पिव (हसीद ) हणून
ओळखली जात े. हणून धािम कता ह े ख या अथा ने एक उ क ृ वैिश य आह े कारण
यात सरासरी ओला ंड याची आव यकता असत े. रागा या िव ेषणात , अॅ र टॉ टलचा
असा िव ास आह े क या य ला यो य व ेळी आिण यो य य वर राग य ेतो तो
शंसनीय आह े कारण तो ख या अथा ने सरासरी गाठतो . अपमान सहन करण े िजतक े
चुक चे आहे िततक ेच िहंसक असण े देखील चुक चे आहे. यामुळे यो य माणात राग हा
एक ग ुण आह े. मायमॉनीडीससाठी , राग हा एक अ य ंत वाईट ग ुणधम आहे हणून अशा
ल णा ंना पूण पणे टाळण े हाच एक स ुण आह े. काही भावना ं या बाबतीत अितर ेक असण े
हे मायमॉनीडीसन े चांगले मानल े आहे आिण अस े के याने याचा मा निसक आरो यावर
काही प रणाम होत नाही .
मायमॉनीडीससाठी , सव च य ेय हणज े केवळ अ ॅ र टॉ टलने सुचिवल ेले यावहा रक
शहाणपण नाही तर द ेवासमोर न ता आिण लाज ह े आहे. भगवंत भावना ं या पलीकड े
अस यान े भावना ं या पलीकड े जा याच े आपल े येय असल े पािहज े. त तच , एखा ा
य न े पूण पणे वैरा यप ूण मागा ने वागल े पािहज े आिण भावना ंनी भािवत न होता
प रि थती या गरज ेनुसार िनवड क ेली पािहज े. यामुळे केवळ टोकाची िनवड करण ेच
न हे तर कधी कधी या याही पलीकड े जाण े हा मायमॉनीडीस या यावहा रक
त व ानाचा म ु य म ु ा आहे. अशा य या िनण य मत ेवर प रणाम होत नाही , फ त े
कोण याही िविश वण ल णात ून येत नाहीत . munotes.in
Page 57
पीटर अब ेलड : तक (REASON )
आिण िव ास / ा (FAITH ) यां यातील स ंबंध
57 लेटो माण े, मायमॉनीडीस असा िव ास आह े क त व ानाच े उपचारा मक भाव
आहेत. मायमॉनीडीसच े हणण े आ ह े क लोक सहसा का पिनक आिण ता प ुर या
गो साठी एक ेकाळी मह व िदल े होते या मह वा या न ह या . मायमॉनीडीस या मत े,
त व ान आप याला भौितक लाभा ंपासून अिल राह यास आिण बौि क आिण न ैितक
प रपूण तेवर ल क ि त कर यास िशकवत े. नैितक प रप ूण ता ही क ेवळ बौि क
प रपूण तेसाठी आव य क असल ेली अत नाही तर बौि क प रप ूण ता ा झा यान ंतर,
हणज े हे ल ात आ यावर क प ृ वीवरील व त ू शा त नाहीत , या या वत नात
प रवत न होईल . अशी य िव मय आिण आदरा या ि थतीत श य िततका व ेळ
घालव ेल. अशा ि थतीत न ैितक आिण बौि क प रप ूण ता या तील भ ेदही नाहीसा होतो .
मायमॉनीडीसचा त व ाना या उपचारा मक मत ेवर िव ास आह े कारण भौितक
जगाब ल या च ुक या ीकोनात ून आजारी आ या ंना बर े कर याची मता ,
िनण यातील ुटी आिण न ैितक प रप ूण ते ारे य ला बौि क प रप ूण ते या य ेयाकडे
घेऊन जाऊ शकत े.
४.६ सारांश
पीटर अ ॅबेलड हा केवळ तक शु यि नस ून तर ेला मानणार े यि द ेखील होत े.
जरी तो े या बाबतीत तका ला थान द े यासाठी ओळखला जात असला तरी , याने
तका या मया दा ओळख या आिण ेचे े तका या े ापे ा भ य अस याच े
वीकारल े. धािम क ा ं या चौकशी या बाबतीत या ंनी तक श चा म यम वापर
कर याचा आ ह धरला . धम शा आिण त व या ंना या ं या मया दापलीकड े
ढकलणार े सवा त धाडसी धम शा ात तस ेच म यय ुगीन काळातील तक शा यांचे
वण न यो य र या क ेले जात े. ते यां या ब ु ी, ितभा आिण वादिववाद मत ेसाठी
ओळखल े जात अस े. तक आिण िव ास / ा या ं यातील स ंबंध दाखव ून, आधुिनक
अथा ने धम शा हा श द वापरणार े ते पिहल े ठरले.
इ लाम या अशरी आिण म ुतािझला शाळ ेने धम शा ीय सम या ंब ल िवचार कर याच े
यांचे वतःच े अनोख े माग िवकिसत क ेले. या शाळा ंमधील म ु य फरक मानवी क ृती
वतं या या चच वर क ि त आह े, अशरी , इ छा वात ं य ब ल म ुतािझला या मता ंचे
खंडन करतात . यां या मत े, मानवाला काही क ृती वात ं य असेल िकंवा नस ेल पण
यांना फ स ंपूण िवचार वात ं य आह े. वातं य आिण याय ह े फ द ेवाचे े
आहेत. यामुळे मानवाम य े कोणतीही क ृती िनमा ण कर याची श नाही .
दुसरे, हणज े मुतािझला या मत े, देव ा असणा या ंना वग देतो आिण पा या ला
नरकाची िश ा द ेतो. देव अ यायकारक अस े काहीही क शकत नाही . अशरी ,
मुतािझला या िवपरीत , देवा या क ृती िकंवा आ ा मानवी समज या या पलीकड े आहेत
असे मानतात . मानवी ब ु ी दैवी याय समज ू शकत नाही . यामुळे काहीव ेळा देव सव
शि शाली आिण सव अस याम ुळे आप यासाठी अ यायकारक वाट ेल अस े काहीतरी
क शकतो िक ंवा आ ा द ेतो पर ंतु ती आप या समज ुतीतील च ूक आह े. देव देखील munotes.in
Page 58
पा ा य त व ान
58 नरकात असल े या लोका ं या पापा ंची मा क शकतो . शेवटी, यांचा असा िव ास
आहे क द ेव जे काही करतो त े याय आिण यो य असत े.
मायमॉनीडीसन े आप या ध म शा ा ार े अनेक त व ा ंवर िवश ेषतः अ बट स मॅ नस,
ऍि वनस आिण ड स कॉटसचा भाव पाडला आह े. तो यद ुही िव ान हण ून िस
होता. यदुही धम शा आिण त व ानातील या ं या स ंपूण काया त याच े मु य उि
अॅ र टॉ टेिलयन त व ान आिण िव ानाचा तोराह या िशकवणीशी सम ेट करण े हे होते.
त व ानाकड े उपचारा मक ि कोन आिण नकारा मक धम शा या ंचा यद ुही
समुदायातील या े ांकडून नूतनीकरणाचा ीकोन दान करतो . याचे काय िम ेह
तोराह ह े यदुही कायदा आिण न ैितकत ेचे सवा त तािक क, अचूक आिण अिधक ृत
संिहताकरण रािहल े आहे.
तुमची गती तपासा :
१) पीटर अॅबेलड यांनी मांडले या क आिण ा / िव ास या ं यातील स ंबंधावर चचा
करा.
२) अशरी शाळ े या व ैिश ्यांची तपशीलवार चचा करा.
३) मुतािझला आिण अशरी शाळ े या िविश व ैिश ्यांब ल तपशीलवार चचा करा.
४) मायमॉनीडीस या त व ानावरील मह वप ूण मतांची तपशीलवार चचा करा.
५) पीटर अब ेलड े या बाबतीत तका ची भूिमका कशी प करतात ?
६) मानवी इ छा - वातं य िवश ेष स ंदभा त म ुतािझला आिण अशरी शाळा ं या
वैिश या ंमधील फरक मा ंडा
७) मायमॉनीडीसन े समोर आणल े या त व ाना या उपचारा मक व पाची चचा करा
८) मायमॉनीडीसच े नकारा मक धम शा प करा .
४.७ संदभ
दी ी ग ंगावणे, युरोपीय त व ाना या पाऊलख ुणा, कलास , पुणे, ISBN 13:
9788194402213
Mc Callum , James Ramsay , 1948 , Abelard 's Christian Theology ,
Oxford : Blackwell . (Includes substantial selections from Abelard 's
Theologia Christiana .) munotes.in
Page 59
पीटर अब ेलड : तक (REASON )
आिण िव ास / ा (FAITH ) यां यातील स ंबंध
59 Martin , R. C.; M. R. Woodward ; D. S. Atmaja (1997 ). Defenders of
Reason in Islam : Mu'tazilism from Medieval School to Modern
Symbol . Oxford, England : Oneworld Publications
Frank , Richard M . (2016 ) [2008 ]. Gutas , Dimitri (ed.). Classical
Isamic Theology : The Ash 'arites . Texts and Studies on the
Development and History of Kalam . Variorum Collected Studies
Series . Vol. III. Abingdon , Oxfords hire:Routledge . ISBN 978-8607 -
8979 -6 Pines , S. (trans .), The Guide of the Perlpexed , Chicago :
University of Chicago Press , 1963
munotes.in